Επιτύμβιες στήλες και ανάγλυφα από τη Θεσσαλονίκη και την περιοχή της: τυπολογία, εικονογραφία, λειτουργία

Abstract

The present thesis studies the funerary stelai and reliefs that come from Thesssaloniki and its surrounding area. An attempt is made so that there is a clear distinction between funerary stelai that are free-standing monuments and funerary reliefs that are incorporated into funerary structures. The very few monuments that date to the Classical period (second half of the 5th c. BC) are studied separately and show clear Aegean and Ionian influences. The typology of the monuments of the Hellenistic and the Imperial period is presented and an attempt is made to determine the way they were set up. The study of iconography is divided into two parts. Firstly we examine the monuments dating to the Hellenistic period until the Roman conquest. Almost all of them belong to the type of tall thin stele with sunken panel (Bildfeldstele) with the exception of a naiskos-stele. They are influenced by the Attic art as regards both typology and iconography. However, the scenes also reflect the structure of the society of Macedonia after the campaign of Alexander the Great. The second part includes the monuments dating from the Roman conquest (168 BC) until late Antiquity. We study the iconographic types and motifs, their models, the frequency of their appearance in the region of Thessaloniki, as well as their distribution in Macedonia. The systematic production of funerary stelai and reliefs begins shortly before the mid 1st c. BC under the influence of the workshop of Beroea. A work signed by the Beroean sculptor Euandros was found in Lete, near Thessaloniki. We also study the compositions of the workshop of Thessaloniki and we compare them with those of the Beroean workshop, as well as with those of Aegean and Asia Minor artistic centers. Already from the second half of the 1st c. BC the production of Thessaloniki shapes its own characteristics. New types of reliefs appear that are intended to be incorporated into funerary structures, as well as innovative compositions that include new western iconographic types, that serve the needs of Italian immigrants and liberti. During the imperial period influences from Thasos, northern Italy and north-western Asia Minor are also traced. With the help of the inscriptions we find out information on the persons that order the monuments, the honorees, the social structures and values, the messages that the monuments reflect and also about beliefs regarding the afterlife. The coexistence of elements of the Hellenistic tradition and western influences is a common phenomenon, as is the combination of different iconographic motifs in the same field or in different superimposed fields in the same monument. Moreover, iconographic types of the Classical and Hellenistic period (e.g. banquet, hero horseman) often acquire Roman characteristics in order to serve the needs of self-presentation of Roman citizens. The workshop of Thessaloniki is particularly receptive to influences from both the East and the West that are adapted to the demands of its multicultural clientele.

Αντικείμενο της παρούσας διδακτορικής διατριβής αποτελούν οι επιτύμβιες στήλες και τα ανάγλυφα από τη Θεσσαλονίκη και την ευρύτερη περιοχή της. Τις τελευταίες δεκαετίες γίνεται προσπάθεια στην έρευνα να υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στα δύο αυτά είδη ταφικών μνημείων, τις επιτύμβιες στήλες που είναι ελεύθερα στημένα σήματα, και τα ανάγλυφα που είναι εξαρτημένα από ταφικές κατασκευές. Ξεχωριστά εξετάζονται τα ελάχιστα μνημεία της κλασικής περιόδου (β΄ μισό του 5ου αι. π.Χ.) που βρέθηκαν στην περιοχή και τα οποία εμφανίζουν έντονες νησιωτικοϊωνικές επιδράσεις. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η τυπολογία των μνημείων της ελληνιστικής και αυτοκρατορικής περιόδου και γίνεται προσπάθεια να διαπιστωθεί ο τρόπος ανίδρυσής τους. Η μελέτη της εικονογραφίας χωρίζεται σε δύο μέρη. Αρχικά εξετάζονται τα μνημεία που χρονολογούνται στην ελληνιστική περίοδο ως τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Πρόκειται για λίγες ραδινές στήλες με ανάγλυφο πεδίο και μία ναόσχημη στήλη. Είναι εμφανείς οι αττικές επιρροές τόσο στην τυπολογία όσο και στην εικονογραφία τους. Ωστόσο η θεματολογία τους αντανακλά τη δομή της μακεδονικής κοινωνίας μετά την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Στο δεύτερο μέρος εξετάζονται τα μνημεία από τη ρωμαϊκή κατάκτηση και την κατάλυση του μακεδονικού βασιλείου (168 π.Χ.) ως την ύστερη Αρχαιότητα. Παρουσιάζονται αναλυτικά τα εικονογραφικά μοτίβα και οι τύποι που υιοθετούνται, αναζητώνται τα πρότυπά τους, εξετάζεται η συχνότητα εμφάνισής τους στην περιοχή και η διάδοσή τους στην υπόλοιπη Μακεδονία. Λίγο πριν τα μέσα του 1ου αι. π.Χ. ξεκινά στη Θεσσαλονίκη η συστηματική παραγωγή ταφικών στηλών και αναγλύφων υπό την επίδραση του δυναμικού εργαστήριου της Βέροιας. Από τη Λητή προέρχεται ένα έργο που φέρει την υπογραφή του Βεροιαίου γλύπτη Ευάνδρου. Στη συνέχεια σκιαγραφείται η φυσιογνωμία του εργαστηρίου της Θεσσαλονίκης όπως προκύπτει από τις συνθέσεις του και τη σύγκρισή τους με αυτές από το εργαστήριο της Βέροιας αλλά και άλλα καλλιτεχνικά κέντρα του αιγαιακού και μικρασιατικού χώρου. Ήδη στο β΄ μισό του 1ου αι. π.Χ. η παραγωγή της Θεσσαλονίκης διαμορφώνει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Εμφανίζονται νέοι τύποι αναγλύφων που στην πλειονότητά τους προορίζονται να ενσωματωθούν σε ταφικές κατασκευές και καινοτόμες συνθέσεις με νέους εικονογραφικούς τύπους από τη Δύση, που εξυπηρετούν μια νέα τάξη πολιτών αυτή των Ιταλών μεταναστών και των απελευθέρων τους. Στη διάρκεια της αυτοκρατορικής περιόδου εντοπίζονται επίσης επιδράσεις από τη Θάσο, τη βόρειο Ιταλία αλλά και τη βορειοδυτική Μικρά Ασία. Τέλος, με τη βοήθεια των επιγραφών αντλούμε πληροφορίες για τους αναθέτες και τα μηνύματα που θέλουν να προβάλλουν, για τους τιμώμενους νεκρούς, τις κοινωνικές δομές και αξίες, τη σύνθεση του πληθυσμού αλλά και τις μεταθάνατιες αντιλήψεις. Η συνύπαρξη στοιχείων της ελληνιστικής παράδοσης και δυτικών επιδράσεων είναι συχνό φαινόμενο, όπως και ο συνδυασμός διαφορετικών εικονογραφικών μοτίβων στο ίδιο πεδίο ή σε διαφορετικά πεδία στο ίδιο μνημείο. Συχνά τύποι της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου (π.χ. συμπόσιο, ήρωας ιππέας) αποκτούν ρωμαϊκά χαρακτηριστικά ώστε να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες αυτοπροβολής των Ρωμαίων πολιτών. Το εργαστήριο της Θεσσαλονίκης ενσωματώνει επιδράσεις τόσο από την Ανατολή όσο και τη Δύση τις οποίες προσαρμόζει στις απαιτήσεις μιας πολυπολιτισμικής πελατείας που κατοικεί στους κόλπους της