Η νομική προστασία των θρησκευτικών συμβόλων: το παράδειγμα του σταυρού

Abstract

The subject of this thesis is the legal protection of religious symbols in the context of Greek legal system, with emphasis on the Christian cross. First, the existence of a constitutional right to the cross is examined and both domestic and international legislation concerning religious symbols is analysed. Second, the thesis focuses on the conflicts between the human right to the protection of the cross and other fundamental rights, especially those concerning personal identity, freedom of expression, freedom of art, economic growth and the protection of natural and cultural environment. Third, the presence of religious symbols in public places or government buildings is examined in the light of theory and international jurisprudence, concerning the principle of state secularism and the balancing between the positive freedom of religion of the majority and the negative one of religious minorities. Regarding the first research question and in the context of a dynamic constitutional interpretation that reflects evolving political and social demands, a fundamental right to the protection of the cross is derived from the Articles 3.1, 5.1, 13.1, 2, 14.3 and 24.1, 6 of the Constitution of Greece. Resolution of conflicts between this right and other fundamental freedoms demand ad hoc balancing criteria sought from theory and case law that may guide judges confronted with weighing and practical harmonization of opposing constitutional rights. Lastly, regarding the ongoing debate on the constitutionality of the display of religious symbols in classrooms and courtrooms, the answer to the question of whether a symbol represents the dominant religion (and consequently violates constitutional principles), requires an interpretation of its meaning as either confessional or secular. This thesis accepts that in the case of Greece, the presence of a non confessional symbolic meaning of the Christian cross is historically and culturally authentic due to the major role that Orthodox church played in the shaping and preservation of national identity.

Αντικείμενο της παρούσας διατριβής είναι η νομική προστασία των θρησκευτικών συμβόλων στην ελληνική έννομη τάξη, με έμφαση στο σταυρό. Ερευνάται η θεμελίωση ενός συνταγματικού δικαιώματος προστασίας του σταυρού, εξετάζεται το νομοθετικό πλέγμα της προστασίας του και παρατίθεται μια συνοπτική επισκόπηση της προστασίας των θρησκευτικών συμβόλων σε υπερεθνικό επίπεδο. Στη συνέχεια μελετάται το ζήτημα της σύγκρουσης του δικαιώματος προστασίας του σταυρού με άλλα συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα και αναζητούνται κριτήρια από τη θεωρία και τη νομολογία για τη στάθμιση των αντιτιθέμενων αγαθών με τη μέθοδο της πρακτικής εναρμόνισης. Τέλος αναλύεται η προβληματική της παρουσίας θρησκευτικών συμβόλων στα κρατικά κτίρια και προτείνεται, υπό το φως της θεωρίας και της διεθνούς νομολογίας, η εφαρμογή κριτηρίων για τη στενά θρησκευτική ή κοσμική-πολιτιστική σημασιοδότηση του σταυρού σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό-πολιτιστικό πλαίσιο.Με γνώμονα τη σημασία του θέματος της νομικής προστασίας των θρησκευτικών συμβόλων και στο πλαίσιο μιας δυναμικής ερμηνείας των συνταγματικών διατάξεων, το ατομικό δικαίωμα προστασίας του σταυρού θεμελιώνεται στο συνδυασµό των άρθρων 3 παρ 1, 5 παρ. 1, 13 παρ 1 και 2, 14 παρ. 3 και 24 παρ 1 και 6 Σ. Aπό το άρθρο 3 παρ 1. εδ.1 Σ συνάγεται η συνταγματική προστασία του σταυρού ως θρησκευτικού πολιτιστικού αγαθού, το οποίο αποτελεί έκφανση της επικρατούσας θρησκείας και συναρτάται με τη θεσμική εγγύηση που την περιβάλλει. Ως πτυχή της ελευθερίας θρησκευτικού αυτοκαθορισμού, ο σταυρός προστατεύεται επίσης στο πλαίσιο της ελευθερίας ανάπτυξης της προσωπικότητας του άρθρου 5 παρ. 1 Σ., τόσο με την έννοια της διαμόρφωσης μιας θρησκευτικής ατομικής ταυτότητας όσο και της ένταξης σε μία θρησκευτική συλλογικότητα. Περαιτέρω, ο σταυρός υπάγεται στο προστατευτικό πεδίο του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας του άρθρου 13 παρ. 1, 2 Σ. ως έκφανση της απαραβίαστης ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης, μέσο έκφρασης θρησκευτικών πεποιθήσεων και θρησκευτικό σύμβολο με λατρευτικό προορισμό κατά την τελετουργική εξωτερίκευση της θρησκευτικής πίστης. Το δικαίωμα να μην προσβάλλεται ο σταυρός μέσω απόψεων, ιδεών και κριτικών που διακινούνται μέσω του Τύπου θεμελιώνεται στο άρθρο 14 παρ. 3 εδ. Α΄ Σ, το οποίο κατ' εξαίρεση επιτρέπει την κατάσχεση εφημερίδων και άλλων εντύπων για προσβολή της χριστιανικής και κάθε άλλης γνωστής θρησκείας. Τέλος, η συνταγματική προστασία του σταυρού ως στοιχείου του πολιτιστικού περιβάλλοντος του άρθρου 24 παρ. 1, 6 Σ. συνδέεται με τη λειτουργία του ως μαρτυρία συλλογικής μνήμης, παράδοσης και πολιτισμού. Σχετικά με το δεύτερο ερώτημα, στο πλαίσιο της μεθόδου της πρακτικής εναρμόνισης και με την παραδοχή ότι όλα τα συνταγματικά αγαθά είναι καταρχήν ισότιμα, η επίλυση της σύγκρουσης του δικαιώματος προστασίας του σταυρού με άλλα συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα υποδεικνύει την ανάγκη στάθμισης των έννομων αγαθών ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες και με εκ των προτέρων καθορισμένα κριτήρια, προκειμένου να αποφευχθούν υποκειμενικές εκτιμήσεις. Ειδικότερα, στην περίπτωση σύγκρουσης του δικαιώματος προστασίας του σταυρού με την ελευθερία της έκφρασης και με την εξαίρεση των περιπτώσεων στις οποίες ο λόγος διακινδυνεύει συγκεκριμένα -και κυρίως, υλικά- τα δικαιώματα των τρίτων ή τη δημόσια τάξη, είναι αδικαιολόγητος κάθε περιορισμός της ελευθερίας της έκφρασης που εδράζεται σε ενόχληση (και όχι βλάβη) των συναισθημάτων ή των πεποιθήσεων του πιστού, ενώ αδικαιολόγητο περιορισμό στην ελευθερία της έκφρασης κρίνεται ότι αποτελούν οι διατάξεις περί βλασφημίας. Όταν πρόκειται για σύγκρουση με την ελευθερία της τέχνης, τα κριτήρια πρακτικής εναρμόνισης δεν μπορεί να αναφέρονται στην οριοθέτηση ή/και την αξιολόγηση της ποιότητας της καλλιτεχνικής δημιουργίας, αλλά στην ένταση της προσβολής, το πλαίσιο της έκθεσης της καλλιτεχνικής δημιουργίας, τη δυνατότητα εναρμόνισης του νομίμου συμφέροντος πρόσβασης του κοινού στην καλλιτεχνική δημιουργία με την προστασία του θρησκευτικού συναισθήματος των θιγόμενων προσώπων, το εκούσιο ή μη της προσβολής αλλά και τις ενδεχόμενες επιπτώσεις από τη διακοπή της κυκλοφορίας της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Αναφορικά με τη μορφή του καλλιτεχνικού έργου, οι περιορισμοί για λόγους προστασίας της προσωπικότητας στα καλλιτεχνικά είδη της σάτιρας και της γελοιογραφίας είναι σπανιότεροι απ’ ό,τι σε άλλες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης, ενώ ζήτημα ενδεχομένως προκύπτει όταν το καλλιτεχνικό έργο βεβηλώνει ένα ιερό σύμβολο με τρόπο που καλλιεργεί την ανάπτυξη εχθρότητας απέναντι σε άλλους ανθρώπους και να υποκινεί σε άσκηση βίας απέναντί τους. Όσον αφορά στην επιχειρηματική ελευθερία, η παρουσία εσωτερικού εταιρικού κανονισμού που απαγορεύει οποιοδήποτε εμφανές θρησκευτικό σύμβολο είναι καταρχήν θεμιτή, εκτός αν συνεπάγεται τη μειονεκτική μεταχείριση κάποιων προσώπων λόγω ορισμένης θρησκείας. Στο πλαίσιο της στάθμισης, η προστασία των ασθενών ενός νοσοκομείου από πιθανό τραυματισμό ή μόλυνση χαρακτηρίζεται ως σκοπός μεγαλύτερης βαρύτητας σε σχέση με τη διαφύλαξη της εικόνας μιας αεροπορικής εταιρείας. Επίσης, η διαφορετική μεταχείριση δε συνιστά διάκριση όταν, λόγω της φύσης της επαγγελματικής δραστηριότητας ή του πλαισίου εντός του οποίου αυτή ασκείται, αποτελεί (κατά την έννοια του άρθρου 4 παρ 1 της Οδηγίας 2000/78/ΕΚ) ουσιαστική και καθοριστική επαγγελματική προϋπόθεση, εφόσον ο σκοπός είναι θεμιτός και η προϋπόθεση είναι ανάλογη του επιδιωκομένου σκοπού. Διαφορετική είναι η περίπτωση που κρινόμενο δεν είναι το θρησκευτικό σύμβολο που φέρουν οι υπάλληλοι, αλλά ένα σύμβολο που αναρτάται σε κρατικό κτίριο με ευθύνη της Πολιτείας. Ειδικότερα η παρουσία θρησκευτικών συμβόλων στις σχολικές αίθουσες εγείρει ζητήματα που αφορούν: στην κρατική υποχρέωση παροχής παιδείας που έχει σκοπό, μεταξύ άλλων, την ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης των Ελλήνων, στην έκφραση των θρησκευτικών πεποιθήσεων εκπαιδευτικών και μαθητών καθώς στο δικαίωμα των γονέων να καθορίζουν την θρησκευτική εκπαίδευση των ανηλίκων παιδιών τους. Στην τελευταία περίπτωση και αναφορικά με την προστασία του σταυρού, το όριο που δεν πρέπει να υπερβαίνεται είναι η επιδίωξη κατηχητικού σκοπού, που δεν σέβεται τις θρησκευτικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις των άλλων γονέων και επιπλέον προσβάλλει την (αρνητική) θρησκευτική ελευθερία μερίδας μαθητών του σταυρού. Τέλος ζήτημα τίθεται σχετικά με το κατά πόσον υπερτερεί το δικαίωμα στον πολιτισμό και στη διαρκή φύλαξη και αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, όταν η προστασία του προϋποθέτει τον παραμερισμό του λατρευτικού προορισμού ενός θρησκευτικού συμβόλου. Στην περίπτωση αυτή απαιτείται να γίνει συμβιβαστικός εναρμονισμός, που να μην αγνοεί ούτε να αντιπαρέρχεται τη θρησκευτική, αλλά ούτε τη λατρευτική λειτουργία του σταυρού, με συνιστώσες γενικά, αντικειμενικά και ελέγξιμα κριτήρια, ανάλογα με τη διακινδύνευση που υφίστανται στη συγκεκριμένη περίπτωση τα συγκρουόμενα αγαθά. Το τρίτο κεφάλαιο της διατριβής διατρέχει ο νομικός προβληματισμός αναφορικά με το κατά πόσον η παρουσία ενός θρησκευτικού συμβόλου σε κρατικές διαδικασίες προσβάλλει τη θρησκευτική ελευθερία των πολιτών που ανήκουν σε θρησκευτικές μειοψηφίες και είναι συμβατή με την κρατική θρησκευτική ουδετερότητα και τον θρησκευτικό πλουραλισμό. Όσον αφορά στο ερώτημα του πώς διερευνάται κατά περίπτωση η στενά θρησκευτική ή εναλλακτική-κοσμική σημασία των θρησκευτικών συμβόλων, η θεωρία και η διεθνής νομολογία παρέχουν κριτήρια για τη σημασιοδότησή τους σε συνάρτηση με το άμεσο περιβάλλον αλλά και με το ευρύτερο, ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο αυτά εκτίθενται. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η διερεύνηση της εθνικής-κοσμικής σημασίας του σταυρού συνδέεται με το ζήτημα της συμμετοχής της θρησκείας στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας και ειδικότερα με τις σχέσεις μεταξύ ελληνικού κράτους και Ορθόδοξης εκκλησίας. Στο πλαίσιο αυτό ο σταυρός, ναι μεν αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο της χριστιανικής λατρείας που δηλώνεται από την πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας ως έκφραση μιας εθνικής ταυτοποίησης, παράλληλα όμως, λόγω της μακραίωνης συνύπαρξης ορθοδοξίας και ελληνικής κοινωνίας, έχει καταστεί και σύμβολο πολιτιστικής παράδοσης. Σύμφωνα με τη θεώρηση του θρησκευτικού φαινομένου ως «πολιτιστικού γεγονότος» που επιδρά στη δημόσια ζωή, η εθιμική πρακτική της παρουσίας του σταυρού στα κρατικά κτίρια ως πολιτισμική έκφραση της ελληνικής ιστορικής ταυτότητας και παράδοσης κρίνεται ότι δεν συνιστά παραβίαση της θρησκευτικής ουδετερότητας του κράτους και δεν θίγει την αρνητική θρησκευτική ελευθερία των μη Χριστιανών.