Τα χρυσόβουλλα του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου του ναού της Οδηγήτριας στον Μυστρά: τοπογραφία και ζητήματα γαιοκτησίας

Abstract

The subject of this study is the four chrysobulls released between 1314/1315 and 1322 by emperor Andronikos II Palaiologos (chrysobulls 1314/1315, 1320, 1322) and his co-emperor and son Michael IV (chrysobull 1318) in favour of the vasiliko, patriarchiko and eleuthero monastery of the Virgin Mary Odigitria of Vrontochion in Myzithras. Although the original documents have been lost, the four texts survived almost entirely thanks to their replication on the vertical walls of the southwestern chapel of Odigitria (Afentiko) church, catholicon of the aforementioned monastery. There is no other case in Byzantium where a chapel has been dedicated to the monumental representation of imperial documents. This representation is not only a reminder of imperial favour, but in combination with the rest of the chapel's decorations it enshrines the divine origin of the Palaiologos' family rule, the sovereignty of the Byzantine Empire over Morias and the triumph of orthodoxy against schismatic Westerns.The four chrysobulls record the total estate of the monastery, which is one of the largest landowners of the Byzantine Peloponnese and a considerable economic factor with possessions scattered in the greater part of the province. All these assets came to the monastery's possession mainly through imperial or ecclesiastical donations and purchases, as well as through exchanges with state land. In addition, the rights to its possessions and their appendages (inanimate and animate), its legal status, the extent of its exemptions from fiscal or other obligations towards the Empire and the scope of the prohibitions arising from the above towards the officials and officers of the state and ecclesiastical administration, are clearly defined. According to the identifications that are attempted in the present study, the monastery's possessions are located:•in the wider region of Mystras and Lacedaemon, •in northeastern Mani, •in the area of Achladokambos in Argolida,•in the plain of the river Pamisos in central Messinia,•in Kynouria and•in southern Ileia and Arcadian Gortynia where the area of the Scorta extended. Apart from the fact that the monastery wants and pursues its strengthening itself by increasing its wealth and privileges, the content of the imperial documents makes it clear that the central administration requests the establishment of an autonomous organization with the required momentum which will allow its indirect or direct involvement in matters of both domestic and foreign policy of the Byzantine province of the Peloponnese. The emerging and constantly rising in various regions of Morias economic power of a sacred foundation coupled with its soul-beneficial character and its role as the spiritual guide of the believers entails great influence and power within the Byzantine province, where the safeguarding of unity and population homogenization is sought in order to prevent secessionist and separatist tendencies. The expansion of its appendages (choria, metochia, small monasteries) to the neighboring Frankish hegemony, as well as the location near the borders of some of its possessions, operate supportively for the aspirations of the empire against the principality of Achaia. Essentially, through the deliveries and assignments of the four chrysobulls, the establishment and the strengthening of a powerful sacred foundation is identified from its outset. The monastery, beyond its ecclesiastical character, is called upon to contribute to the dissemination to the local population and to the assimilation by them of ideologies, values and of the political feats of Emperor Andronikos II Palaiologos in the province of Morias, bringing about the domestic cohesion that will integrate it organically into the Empire as an integral part of it and will make it the bastion of Byzantium in its fight to recapture the lost territories and to expel the schismatic Franks from the southern Balkans.

Αντικείμενο της παρούσας μελέτης είναι οι τέσσερις χρυσόβουλλοι λόγοι που απολύουν μεταξύ των ετών 1314/1315 και 1322 ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος (χρυσόβουλλα 1314/1315, 1320, 1322) και ο συναυτοκράτορας και γιος του Μιχαήλ Θ΄ (χρυσόβουλλο 1318) υπέρ της βασιλικῆς, πατριαρχικῆς και ἐλευθέρας μονής της ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς Ὁδηγητρίας τοῦ Βροντοχίου στον Μυζηθρά. Αν και τα πρωτότυπα έγραφα έχουν χαθεί, τα τεσσερα κείμενα διατηρούνται σχεδόν στο σύνολό τους χάρη στην αντιγραφή τους στους κάθετους τοίχους του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου του ναού της Οδηγήτριας (Αφεντικό), καθολικού του προαναφερόμενου μοναστηριού. Η μοναδική περίπτωση στο Βυζάντιο της αφιέρωσης ενός ολόκληρου χώρου για τη μνημειακή απεικόνιση αυτοκρατορικών εγγράφων δεν συνιστά απλώς μια υπενθύμιση της αυτοκρατορικής εύνοιας, αλλά σε συνδυασμό με το λοιπό διάκοσμο του παρεκκλησίου διατρανώνει τη θεϊκή προέλευση της εξουσίας των Παλαιολόγων, την κυριαρχία του Βυζαντίου στον Μοριά και το θρίαμβο της ορθοδοξίας έναντι των σχισματικών Δυτικών.Στα τέσσερα χρυσόβουλλα καταγράφεται το σύνολο των περιουσιακών στοιχείων της μονής με τα οποία καθίσταται ένας από τους μεγαλύτερους γαιοκτήτες της βυζαντινής Πελοποννήσου και υπολογίσιμος οικονομικός παράγοντας με διάσπαρτες κτήσεις στο μεγαλύτερο τμήμα της επαρχίας που περιέρχονται στην ιδιοκτησία της κατά κύριο λόγο από αυτοκρατορικές ή εκκλησιαστικές δωρεές και αγορές, καθώς και από ανταλλαγή με δημόσιες γαίες. Επιπλέον καθορίζονται με ακρίβεια τα κάθε είδους δικαιώματα επί των κτήσεων της και των προσαρτημάτων τους (αψύχων και εμψύχων), το νομικό καθεστώς λειτουργίας της, το μέγεθος των απαλλαγών της από τις δημοσιονομικές ή άλλες υποχρεώσεις προς το κράτος και το εύρος των απαγορεύσεων που απορρέουν από τα παραπάνω προς τους αξιωματούχους και λειτουργούς της κρατικής και εκκλησιαστικής διοίκησης. Σύμφωνα με τις ταυτίσεις που επιχειρούνται στην παρούσα μελέτη οι κτήσεις του μοναστηριού χωροθετούνται:•στην ευρύτερη περιοχή του Μυστρά και της Λακεδαίμονας, •στη βορειοανατολική Μάνη, •στην περιοχή του Αχλαδοκάμπου στην Αργολίδα,•στην πεδιάδα του Πάμισου ποταμού στην κεντρική Μεσσηνία, •στην Κυνουρία και•στη νότια Ηλεία και την αρκαδική Γορτυνία όπου εκτεινόταν η περιοχή των Σκορτών. Πέρα από το γεγονός ότι και η ίδια η μονή επιθυμεί και επιδιώκει την ισχυροποίησή της μέσω της αύξησης του πλούτου της και των προνομίων της, το περιεχόμενο των αυτοκρατορικών εγγράφων καθιστά σαφές ότι ζητούμενο για την κεντρική διοίκηση είναι η σύσταση ενός αυτόνομου οργανισμού με την απαιτούμενη δυναμική που θα επιτρέψει την έμμεση ή άμεση κατά περίπτωση εμπλοκή του σε θέματα τόσο της εσωτερικής, όσο και της εξωτερικής πολιτικής της βυζαντινής επαρχίας της Πελοποννήσου. Η αναδυόμενη σε διάφορες περιφέρειες του Μοριά και συνεχώς ανερχόμενη οικονομική δύναμη ενός ιερού καθιδρύματος σε συνδυασμό με τον ψυχωφελή χαρακτήρα του και τον ρόλο του ως πνευματικού καθοδηγητή των πιστών συνεπάγεται μεγάλη επιρροή και ισχύ στο εσωτερικό της βυζαντινής επαρχίας, όπου επιδιώκεται η εξασφάλιση της ενότητας και της πληθυσμιακής ομογενοποίησης για την αποτροπή αποσχιστικών και αυτονομιστικών τάσεων. Η επέκταση των εκκλησιαστικού και οικονομικού χαρακτήρα προσαρτημάτων του (χωρία, μετόχια, μονύδρια) στην όμορη φραγκική ηγεμονία, καθώς και η χωροθέτηση πλησίον των συνόρων κάποιων από τις κτήσεις της λειτουργούν ως ερείσματα για τις βλέψεις της αυτοκρατορίας εις βάρος του πριγκιπάτου της Αχαΐας.Ουσιαστικά μέσα από τις παροχές και εκχωρήσεις των τεσσάρων χρυσόβουλλων λόγων αναγνωρίζεται εξ αρχής η ίδρυση και η ενδυνάμωση ενός ισχυρού ιερού καθιδρύματος που πέρα από τον κατ’ εξοχήν εκκλησιαστικό χαρακτήρα του καλείται να συμβάλλει στη διάδοση και αφομοίωση από τον τοπικό πληθυσμό των ιδεολογημάτων, των αξιών και των πολιτικών σκοπιμοτήτων του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου στην επαρχία του Μοριά επιφέροντας την εσωτερική συνοχή που θα την εντάξει οργανικά στην αυτοκρατορία ως αναπόσπαστο τμήμα της και θα την καταστήσει το προπύργιο του Βυζαντίου στον αγώνα του για την ανακατάληψη των χαμένων εδαφών και την εκδίωξη των σχισματικών Δυτικών από τη νότια Βαλκανική.