Προστασία πολιτιστικού περιβάλλοντος. Θεωρητική και νομολογιακή προσέγγιση: "Αρχιτεκτονική Κληρονομιά" παραδοσιακοί οικισμοί και διατηρητέα κτίρια: η περίπτωση της νήσου Χίου

Abstract

Studying of the broad cultural environment sector, this thesis, explores the specific field of Architectural Heritage focusing on traditional villages and heritage buildings, as well as the particular case of the island of Chios.The Architectural Heritage refers to the form of the cultural environment, which is connected to the land, and is a testimony of individual and collective existence and human activity of mankind as well as the expression of spiritual and artistic evolution. Its basic function is to promote human memory and works as a link between the present and the past. The historical memory, which serves the entire Architectural Heritage, has a dual role. On the one hand its acts as a record, that provides tangible proofs of a time, for the environment, people and their activities and on the other hand holds the role of a teacher, since it is source of elements, that may even today, meet certain human and social needs or presents the ways in which the same needs have been met in other societies and past times. Greek traditional villages and heritage monuments are an integral part of our country's Architectural Heritage. They are buildings with a particular historical, urban, architectural, folk, social and aesthetic character.The degradation of the natural and anthropogenic environment - due to modern phenomena such as the expansion of urban centers exhaustion of natural resources, development of mass tourism, etc. - caused significant alterations in the villages and buildings. This created the need for their protection and led to the creation of a complex and particularly problematic legal framework for the regulating of the protection of traditional villages and heritage monuments.Initially, this thesis, attempted the conceptual approach to the term "culture" through the study of institutional texts. Subsequently, the protection of "cultural environment", is being studied in connection with the protection of the Architectural Heritage in legislative and legal level. Attempts, extensive review of the current regulatory framework and investigates the inter - ministerial relations of co-competent Ministries.Identifies the serious weakness of the current legislative framework and presented proposals to made address the current situation and alternative ways of functioning. In addition, in the context of a comparative study of historical sites in Europe, investigated European standards of protection and management of Architectural and Cultural Heritage in general.Finally, special research in thesis, is the Architectural Heritage of the island of Chios and the need to protect it. The choice of the island as an example need effective protection was been on important criteria such as uniqueness of traditional villages on the island, the contribution of the island to the history of Greece, the religious and spiritual history and physiognomy of the place, the current historical and architectural inventory. Studying of the need for effective protection of island Chios, is presented original designation proposal to proclaim Chios "Holy Isle" and analyzed the positive consequences.

Στο πλαίσιο της μελέτης του ευρύτατου τομέα του πολιτιστικού περιβάλλοντος, η διατριβή ερευνά το θεσμικό πλαίσιο προστασίας της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς με επίκεντρο του παραδοσιακούς οικισμούς, τα διατηρητέα κτίρια, καθώς και την ιδιαίτερη περίπτωση της νήσου Χίου.Η Αρχιτεκτονική Κληρονομιά, αναφέρεται στη μορφή εκείνη του πολιτιστικού περιβάλλοντος, η οποία συνδέεται με το χώρο, αποτελώντας μαρτυρία της ατομικής και συλλογικής ύπαρξης και δραστηριότητας του ανθρώπου καθώς και έκφραση της πνευματικής και καλλιτεχνικής εξέλιξης του. Η βασική της λειτουργία, είναι να προάγει την ανθρώπινη μνήμη και να λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος του παρόντος με το παρελθόν. Η υποβάθμιση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος - λόγω σύγχρονων φαινομένων όπως η διόγκωση των αστικών κέντρων, η υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων, η ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού κ.α. - προκάλεσε σημαντικές αλλοιώσεις στους οικισμούς. Το γεγονός αυτό, δημιούργησε την ανάγκη προστασίας τους και οδήγησε στη δημιουργία ενός σύνθετου αλλά ιδιαίτερα προβληματικού θεσμικού πλαισίου για τη ρύθμιση της προστασίας των παραδοσιακών οικισμών και διατηρητέων μνημείων.Στη μελέτη επιχειρείται, εκτενής επισκόπηση του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου. Διερευνώνται, οι διυπουργικές σχέσεις των συναρμόδιων υπουργείων στον τομέα άσκησης της Δημόσιας Διοίκησης αναφορικά με την προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς και παρουσιάζονται οι σοβαρές αδυναμίες, ήτοι : κατακερματισμός και επικαλύψεις αρμοδιοτήτων, υπηρεσίες που λειτουργούν ως στεγανά, ανυπαρξία μηχανισμών συντονισμού και οριζόντιων διοικητικών δομών, πολυνομία και αχανής νομοθεσία, απουσία ικανών ελεγκτικών μηχανισμών, χρόνια αδυναμία του κρατικού προϋπολογισμού, υπηρεσίες με ποιοτικές και ποσοτικές ελλείψεις σε ανθρώπινο δυναμικό, δημιουργία στον πολίτη ελλείμματος εμπιστοσύνης και αισθήματος ανασφάλειας δικαίου με αποτέλεσμα να έχουμε έκνομες συμπεριφορές κ.α. Το ισχύον νομοθετικό καθεστώς, δημιουργεί επικάλυψη αρμοδιοτήτων μεταξύ των συναρμόδιων υπουργείων (εμπλεκόμενα Υπουργεία : Πολιτισμού, Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Μακεδονίας - Θράκης, Εμπορικής Ναυτιλίας, Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής). Οι συγκεκριμένοι φορείς λειτουργούν βάσει διαφορετικών νομοθετικών διατάξεων και διοικητικών διαδικασιών (λ.χ. ΥΠ.ΠΟ λειτουργεί βάσει του ν. 3028/2002 ενώ το ΥΠΕΝ και τα χωρικά υπουργεία Μακεδονίας Θράκης και Νησιωτικής Πολιτικής λειτουργούν βάσει του ΓΟΚ) με αποτέλεσμα την μη χρηστή Διοίκηση, τη δημιουργία ανασφάλειας δικαίου και την παρακώλυση της ουσιαστικής προστασίας της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς εν γένει.Επικεντρώνοντας, στο συμπέρασμα της ανεπάρκειας του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου και των σοβαρών αδυναμιών όπως εμφανίζονται στην εφαρμογή του στη Δημόσια Διοίκηση, παρουσιάζονται προτάσεις αντιμετώπισης της υφιστάμενης κατάστασης και εναλλακτικοί τρόποι λειτουργίας, για την διευκόλυνση του διυπουργικού συντονισμού και τη διαμόρφωση μιας συνεκτικής, συγκροτημένης και αποτελεσματικής Δημόσιας πολιτικής.Οι ελληνικοί παραδοσιακοί οικισμοί και τα διατηρητέα μνημεία αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της χώρας μας. Πρόκειται για οικισμούς με ιδιαίτερη ιστορική, πολεοδομική, αρχιτεκτονική, λαογραφική, κοινωνική και αισθητική φυσιογνωμία. Στη μελέτη εξετάζονται οικισμοί οι οποίοι έχουν χαρακτηριστεί ως παραδοσιακοί σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία. Η διαδικασία χαρακτηρισμού που εφαρμόστηκε στη χώρα μας πραγματοποιήθηκε σε δύο φάσεις. Η πρώτη φάση, ήταν αυτή του συνολικού χαρακτηρισμού 400 οικισμών ως παραδοσιακών το 1978. Η δεύτερη φάση, συνίστατο σε χαρακτηρισμούς είτε μεμονωμένων οικισμών είτε ενός συνόλου οικισμών (που ανήκουν όμως στην ίδια ευρύτερη χωρική μονάδα), η οποία εφαρμόστηκε σε 469 παραδοσιακούς οικισμούς. Προκύπτει συνεπώς, ένα σύνολο 869 οικισμών, εκ των οποίων οι 400 οικισμοί χαρακτηρίστηκαν εφάπαξ, ενώ οι υπόλοιποι 469 με διάφορες άλλες διοικητικές πράξεις, είτε μεμονωμένα είτε σε μικρότερα οικιστικά σύνολα της ίδιας όμως περιφέρειας. Οι δύο αυτές διαδικασίες χαρακτηρισμού, λειτούργησαν ως αφετηρία της διατριβής, αφού προκύπτει διαφορετική φιλοσοφία αντιμετώπισης του ίδιου αντικειμένου. Τα δύο είδη διαδικασίας του χειρισμού της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς παρουσιάζουν τη διττή απόφαση της Διοίκησης, η οποία προκαλεί σύγχυση στον τρόπο διαχείρισης του αντικειμένου.Στη συνέχεια, παρουσιάζονται ευρωπαϊκά πρότυπα προστασίας της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, στο πλαίσιο μιας συγκριτικής μελέτης των ιστορικών τόπων που προστατεύονται για την ιδιαίτερη πολιτιστική τους αξία. Μελετάται, ειδικότερα, η διαχείριση της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς στη Μεγάλη Βρετανία, στη Γαλλία και στην Ιταλία.Στο τελευταίο μέρος της μελέτης, παρουσιάζεται η περίπτωση της νήσου Χίου ως παράδειγμα ανάγκης ουσιαστικής προστασίας της Αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Η περίπτωση της νήσου, αποτελεί ιδιαίτερο τόπο έρευνας, λόγω της μοναδικής οχυρωματικής αρχιτεκτονικής της, αλλά κυρίως εξαιτίας της αντιφατικής συμπεριφοράς που παρουσιάζει ως προς την διαχείριση της προστασίας του πολιτιστικού της πλούτου.Η πρωτοτυπία της μελέτης, συνίσταται στο ότι εισάγει ένα νέο πρότυπο προσέγγισης του νομικού καθεστώτος των παραδοσιακών οικισμών και κατ΄ επέκταση της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς, το οποίο φρονούμε ότι αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα εφαρμογής στη περίπτωση της νήσου Χίου. Ειδικότερα, η ιδιαιτερότητα της έρευνας, έγκειται στο γεγονός, ότι δεν προσεγγίζει τον παραδοσιακό οικισμό με την στενή έννοια του όρου. Βασίζεται, στην εννοιολογική προσέγγιση του παραδοσιακού οικισμού, ως "ζωντανού οργανισμού" με καθοριστικό στοιχείο τη "μοναδικότητα" του, (μελετώντας τον συνδυαστικά σε ιστορικό, πολιτιστικό, θρησκευτικό, αρχιτεκτονικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο). Η προσέγγιση αυτή αποδεικνύει, ότι ερευνώντας την αλληλεξάρτηση των στοιχείων αυτών οδηγούμεθα σε ουσιαστικές προτάσεις ως προς τον τρόπο διαχείρισης και προστασίας του. Η δημιουργία των παραδοσιακών οικισμών οφείλεται ως επί τω πλείστον στην αλληλεξάρτηση ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί τυχαίο φαινόμενο. Η ύπαρξη τους, στηρίζεται στη σύνθεση των ιδιαίτερων αυτών χαρακτηριστικών, που οδηγεί στην δημιουργία της μοναδικότητας της ιστορίας τους.Αναλύεται συνεπώς, μια νέα ερμηνεία του τρόπου διερεύνησης των σχέσεων αλληλεξάρτησης, προτείνονται νέοι τρόποι προσέγγισης και διαπιστώνονται τα συσσωρευμένα προβλήματα που αμβλύνονται καθημερινά, δημιουργώντας την ανάγκη άμεσης παρέμβασης προς εξεύρεση ουσιαστικών τρόπων αντιμετώπισης.Σκοπός της διατριβής, είναι η διαμόρφωση ενός θεσμικού πλαισίου κατευθύνσεων για την ουσιαστική προστασία και διατήρηση της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς. Η διεύρυνση και ενοποίηση της νομοθεσίας που διέπει την προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος καθώς και η διαμόρφωση ενός πλαισίου κατευθύνσεων ουσιαστικής προστασίας προκύπτει ως επιτακτική ανάγκη, τόσο εξαιτίας της ανεπάρκειας του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου όσο και εκ των σοβαρών αδυναμιών που παρουσιάζονται στην εφαρμογή του στη Δημόσια Διοίκηση. Ιδιαίτερης μνείας, είναι η πρόταση να ανακηρυχθεί η Χίος "Ιερά νήσος", η οποία παρουσιάζεται για πρώτη φορά σε επιστημονικό επίπεδο. Η πρόταση στηρίζεται στην ολιστική προσέγγιση προστασίας όπως αυτή θεμελιώνεται στη μελέτη. Παρουσιάζονται δε οι σημαντικότατες έννομες συνέπειες μιας τέτοιας ανακήρυξης αναφορικά με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς.