Η μεταβυζαντινή ζωγραφική εικόνων στην Αδριατική από το 15ο έως το 17ο αιώνα

Abstract

The aim of this doctoral dissertation is to study the art of post‐Byzantine icon painting in the Adriatic area and the Western Balkans from the 15th to the 17th century. Based on a synthetic and interdisciplinary methodological approach, this thesis offers a first comparative examination of icon painting among the two shores of the Adriatic, namely in the regions of Central and South Italy, Istria, Dalmatia and Montenegro, by contextualizing art within its political, ecclesiastical and socioeconomic setting. In particular, this research investigated the place of icon painting within the network of cultural exchange that developed between the two Adriatic shores and the Eastern Mediterranean, and traced the influence of the Byzantine tradition in South Italian and Dalmatian art, which cultivated a favourable environment for the reception of icon painting in the whole Adriatic area. Through the compilation of an extensive catalogue this dissertation introduced unknown painters and works of art, reevaluated the work of already known artists, and explored the interaction between artistic workshops. Moreover, this thesis examined the trade of orthodox icons in the Adriatic markets, traced the routes of works of art and itinerant artists, and examined the social structure and expectations of their vast patronage network. Lastly, this research examined the factors that contributed to the dissemination of icon painting in the Adriatic, by assessing the role of the Greek Orthodox communities, established from the 15th to the 17th century in the Italian Peninsula, Dalmatia and Istria, and by evaluating the terms of the reception of post-Byzantine icon painting by the Roman Catholic Church. Through the interrelation of post-Byzantine painting with the art of Italy and the Balkans, this dissertation aspires to reconstruct the symbiotic cultural environment of the Adriatic, and shed light on an overlooked aspect of the Greek Orthodox cultural heritage.

Αντικείμενο της διατριβής αποτέλεσε η μελέτη της τέχνης των μεταβυζαντινών εικόνων στην ευρύτερη περιοχή της Αδριατικής και των δυτικών Βαλκανίων από το 15ο έως τα τέλη του 17ου αιώνα. Πρόκειται για μια πρώτη συγκριτική εξέταση της τέχνης των εικόνων και στις δύο ακτές της Αδριατικής, και πιο συγκεκριμένα στις επικράτειες της κεντρικής και νότιας Ιταλίας, της Ιστρίας, της Δαλματίας και του Μαυροβουνίου. Η εργασία βασίστηκε σε μια συνθετική και διεπιστημονική μεθοδολογική προσέγγιση που κατέστησε δυνατή την ερμηνεία της τέχνης των εικόνων μέσα στα πολιτικά, εκκλησιαστικά και κοινωνικοοικονομικά της συμφραζόμενα. Συγκεκριμένα, μελετήθηκε η θέση της τέχνης των εικόνων μέσα στο δίκτυο των διαπολιτισμικών ανταλλαγών που διενεργούνταν ανάμεσα στις δύο ακτές της Αδριατικής και την Ανατολική Μεσόγειο, ενώ ανιχνεύθηκαν οι μακραίωνες επιδράσεις της βυζαντινής παράδοσης στην τέχνη της ιταλικής χερσονήσου και των δυτικών Βαλκανίων, που καλλιέργησαν ένα ευνοϊκό υπόβαθρο για την υποδοχή της τέχνης των εικόνων σε ολόκληρη την επικράτεια της Αδριατικής. Μέσα από την κατάρτιση ενός εκτενούς κριτικού καταλόγου εικόνων εντοπίστηκαν άγνωστοι ζωγράφοι και έργα τέχνης, εμπλουτίστηκε και επαναξιολογήθηκε το έργο ήδη γνωστών δημιουργών και διαπιστώθηκαν αλληλεπιδράσεις μεταξύ καλλιτεχνικών εργαστηρίων. Παράλληλα, εξετάστηκαν οι όροι διεξαγωγής του εμπορίου των εικόνων στις αγορές της Αδριατικής, ανιχνεύθηκαν οι διαδρομές των έργων τέχνης και των μετακινούμενων καλλιτεχνών, ο συγχρονικός τους ορίζοντας προσδοκιών και η κοινωνική δομή του πολυσύνθετου πελατειακού τους κοινού. Τέλος, διερευνήθηκαν οι παράγοντες που οδήγησαν στη διάδοση της τέχνης των εικόνων στην Αδριατική, τόσο μέσα από την αποτίμηση της συμβολής των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων που ιδρύθηκαν στην ιταλική χερσόνησο, τη Δαλματία και την Ιστρία από το 15ο έως το 17ο αιώνα, όσο και μέσα από την κατανόηση των όρων πρόσληψης της μεταβυζαντινής τέχνης από τη ρωμαιοκαθολική εκκλησία. Συσχετίζοντας τη μεταβυζαντινή ζωγραφική με την τέχνη της Ιταλίας και των Βαλκανίων, η παρούσα διατριβή προσδοκά να ανασυστήσει το συμβιωτικό πολιτισμικό τοπίο της Αδριατικής και να καταδείξει μια άγνωστη πτυχή της εξωστρέφειας του ελληνορθόδοξου πολιτισμού.