Η πολιτική συμπεριφορά των ανέργων: η εμπειρική μελέτη των εκλογικών αναμετρήσεων από το 2000 μέχρι σήμερα

Abstract

One of the most significant effects of the economic crisis is the growing number of the unemployed. For the past 5 years since the outburst of the crisis in Greece, the percentage of unemployment has risen from 10% to almost 30%, with more than 1.5 million people being out of work. Although this is a considerable number regarding the electorate, it is not included in the individual level of electoral research. Common wisdom suggests that the unemployed are more inclined to radical behavior, meaning that they vote for extreme parties (as in the case of the NSDP in Germany), but contemporary studies have shown that the political behavior of the unemployed does not differ from the employed, in quantitative terms. Still, the case remains that, there are not sufficient data to adequately explain or explore the political behavior of the unemployed. Using the theoretical tools elaborated by classical political behavior studies, the present thesis examines how the experience of unemployment relates to political behavior and what are its differentiating features. Methodologically this study is dissociated from recent studies that prioritize the use of econometric models for the elaboration of aggregate data and is particularly focused on the micro-level of analysis. Moreover, we apply the grounded theory approach on an empirical corpus of 30 biographical interviews in various Greek cities aiming to explore the different aspects of the political behavior of the unemployed in Greece, its determinant factors and the circumstances that can generate or encourage radical behavior.

Η ανεργία είναι ένα πρόβλημα που απασχολεί πολίτες και πολιτικούς διαχρονικά. Σχεδόν σε όλες τις έρευνες κοινής γνώμης η ανεργία εμφανίζεται ως ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που απασχολούν τους πολίτες, ενώ ως διακύβευμα απασχολεί σχεδόν πάντα τον προεκλογικό και προγραμματικό λόγο των κομμάτων. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ανεργία θεωρείται σημαντικό πρόβλημα όχι μόνο από τους ανέργους αλλά από το σύνολο των πολιτών, καθώς ο κίνδυνος της ανεργίας απειλεί τον καθένα. Γι’ αυτό το λόγο η ανεργία αποτελεί σημαντικό μακροοικονομικό δείκτη τον οποίο λαμβάνουν πάντοτε υπόψη τα κόμματα και οι πολιτικοί στον προγραμματικό τους λόγο προκειμένου να αναδείξουν τις επιδόσεις της κυβέρνησης στη διαχείριση της οικονομίας. την κακοδιαχείριση της οικονομίας και το επιβραβεύουν όταν η οικονομία ευημερεί. Παρόλα αυτά, αυτού του είδους οι μελέτες που στηρίζονται ως επί το πλείστον στη χρήση συγκεντρωτικών δεδομένων δεν εξηγούν τι συμβαίνει σχετικά με την επίδραση του βιώματος της ανεργίας στην πολιτική συμπεριφορά, δηλαδή για την πολιτική συμπεριφορά των ανέργων. Επομένως, οι μελέτες που χρησιμοποιούν το ποσοστό της ανεργίας ως ένα μακροοικονομικό δείκτη στην ουσία μετρούν την αντίδραση του κοινωνικού συνόλου απέναντι στο φαινόμενο της ανεργίας και όχι τις άμεσες πολιτικές και εκλογικές επιπτώσεις της σε εκείνους που την έχουν βιώσει ή την βιώνουν σε παρόντα χρόνο και πλήττονται από αυτήν. Προκειμένου να εξετάσει κανείς τις άμεσες επιπτώσεις της ανεργίας θα πρέπει να μελετήσεις τις αντιλήψεις και τη συμπεριφορά των ίδιων των ανέργων, δηλαδή να επεξεργαστεί δεδομένα στο ατομικό επίπεδο. Στη βιβλιογραφία οι επιπτώσεις της ανεργίας σχετίζονται με την οικονομική υστέρηση και τις ψυχολογικές της συνέπειες, ενώ για τις πολιτικές επιπτώσεις έχουν γίνει αρκετές έρευνες με επίκεντρο την άνοδο του ναζισμού στη Γερμανία κατά την περίοδο της Μεγάλης Ύφεσης. Η υπόθεση εργασίας είναι ότι η ανεργία αντιμετωπίζεται από τους εκλογείς ως κοινωνικό ζήτημα, ως εν δυνάμει κίνδυνος και εν τέλει ως προσωπική εμπειρία που επηρεάζει τις πολιτικές αντιλήψεις και την πολιτική συμπεριφορά (Rattinger 1991: 50). Ωστόσο, δεν έχουν προκύψει σαφή και ομοιογενή συμπεράσματα όχι μόνο για τη φορά αυτής της σχέσης αλλά και για την ίδια την ύπαρξή της. Στην παρούσα εργασία το ενδιαφέρον μας επικεντρώνεται στη διερεύνηση της ύπαρξης μιας τέτοιας συσχέτισης μεταξύ ανεργίας και πολιτικής συμπεριφοράς, καθώς και στο περιεχόμενο αυτής της σχέσης όπως εμφανίζεται στην Ελλάδα κατά την τελευταία 15ετία. Ο ερευνητικός μας στόχος δεν καθορίζεται από την επαλήθευση η μη των συσχετίσεων που παρουσιάζει η πολιτική συμπεριφορά των ανέργων αλλά η επεξήγηση και κατανόηση της ύπαρξης ή μη συνδέσεων μεταξύ διαφορετικών μεταβλητών. Επομένως, η επιλογή διερεύνησης του συγκεκριμένου θέματος συμπληρώνει μεθοδολογικά την έρευνα της πολιτικής συμπεριφοράς, εστιάζοντας κυρίως στην ανάλυση και τις επιμέρους πτυχές της ενώ επιχειρεί και μια θεωρητική συμβολή στο πεδίο μελέτης του πολιτικού ριζοσπαστισμού και στην αναζήτηση των παραγόντων που συμβάλλουν στην άνοδο ριζοσπαστικών αντιλήψεων και συμπεριφορών. Πιο αναλυτικά, στόχος της παρούσας έρευνας είναι η περιγραφική προσέγγιση της πολιτικής συμπεριφοράς των ανέργων. Επομένως, αφενός καλύπτουμε το κενό που υπάρχει στις εμπειρικές μελέτες πολιτικής συμπεριφοράς και αφετέρου εξετάζουμε όχι μόνο τις εκφάνσεις αυτής της συμπεριφοράς αλλά και τους παράγοντες που τη διαμορφώνουν, τη διαφοροποιούν ή την αποκρυσταλλώνουν. Συγκεκριμένα, διερευνούμε με ποιον τρόπο εκφράζονται πολιτικά οι άνεργοι στις διαφορετικές εκλογικές αναμετρήσεις από το 2000 μέχρι το 2015. Αυτό που μας ενδιαφέρει από αυτή την ανάλυση είναι η πολιτική σημασία που έχει η ανεργία στη χώρα μας, δηλαδή πόσο διακριτή γίνεται η συμπεριφορά των ανέργων από αυτή των εργαζομένων, καθώς και οι παράγοντες που διαμορφώνουν αυτή τη συμπεριφορά, το κατά πόσο δηλαδή αυτοί διαφέρουν από τους παράγοντες που επηρεάζουν το υπόλοιπο εκλογικό σώμα και αν η πολιτική συμπεριφορά ενός ανέργου αποκλίνει από τον τρόπο που αυτός αναμένεται ότι θα συμπεριφερθεί. Τέλος, μελετούμε τον τρόπο με τον οποίο το ίδιο το βίωμα της ανεργίας συνδέεται με την πολιτική συμπεριφορά και διερευνούμε αν είναι αυτό που καθορίζει τις πτυχές της πολιτικής συμπεριφοράς των ανέργων και όχι κάποιες άλλες ιδιότητές τους, όπως για παράδειγμα η προηγούμενη εργασία τους, η προϋπάρχουσα κομματική τους ταύτιση ή ο συνδυασμός των κοινωνικο-δημογραφικών χαρακτηριστικών τους. Επιπλέον, αναδεικνύουμε εκείνους τους παράγοντες που διαφοροποιούν την πολιτική συμπεριφορά των ίδιων των ανέργων στα διαφορετικά στάδια της ζωής τους ή συμβάλλουν στην απομείωση της πολιτικής σημασίας της ανεργίας, δηλαδή της εξομοίωσης της συμπεριφοράς ανέργων και εργαζομένων. Για αυτούς τους λόγους κρίθηκε σκόπιμη η διενέργεια συνεντεύξεων, κυρίως αφηγηματικού τύπου, με ανέργους, έτσι ώστε να σχηματιστεί μια πολύπλευρη εικόνα για τις διαστάσεις του χαρακτήρα του πληροφορητή και του τρόπου με τον οποίο το βίωμα της ανεργίας συμπλέκεται με αυτές τις διαστάσεις και διαμορφώνει πολιτικές αντιλήψεις και συμπεριφορές. Μεθοδολογικά ή έρευνα κατανέμεται σε δύο σκέλη, τα οποία μπορούν να αναλυθούν συνδυαστικά. Τα τελευταία χρόνια επιχειρείται η μίξη ποσοτικών και ποιοτικών μεθόδων στις κοινωνικές επιστήμες με στόχο την όσο το δυνατό πιο ικανοποιητική και σε βάθος επεξήγηση των κοινωνικών και πολιτικών φαινομένων. Το ερευνητικό πλαίσιο της παρούσας μελέτης μας οδήγησε σε ένα διαδοχικό σχεδιασμό, ο οποίος προέκυψε από τη γνώση που είχαμε –λαμβάνοντας υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία πάνω στη θεματική– για τα χαρακτηριστικά της πολιτικής συμπεριφοράς των ανέργων και του τρόπου με τον οποίο η ανεργία συσχετίζεται με τις αλλαγές του πολιτικού σκηνικού. Αυτό που ήταν γνωστό από προηγούμενες μελέτες ήταν ότι οι άνεργοι δεν παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις στην πολιτική τους συμπεριφορά συγκριτικά προς τους εργαζόμενους, ενώ το να είναι κανείς άνεργος δεν έχει σημαντική συσχέτιση με την ψήφο. Αρχικά, στο πρώτο σκέλος της έρευνας εξετάζουμε σε ποιο βαθμό επιβεβαιώνονται αυτές οι υποθέσεις, δηλαδή συγκρίνουμε σε ατομικό επίπεδο την εκλογική συμπεριφορά των ανέργων και των εργαζομένων προκειμένου να εντοπίσουμε αν υπάρχουν μεταξύ τους επιμέρους διαφοροποιήσεις. Με την επεξεργασία ποσοτικών δεδομένων από έρευνες κοινής γνώμης και των exit polls των εκλογικών αναμετρήσεων από το 2000 μέχρι το 2015 διερευνούμε την επίδραση της ανεργίας στην ψήφο και εξετάζουμε την πολιτική σημασία της ανεργίας. Πιο συγκεκριμένα, εστιάζουμε στην ιδεολογική διαφοροποίηση μεταξύ ανέργων και εργαζομένων στον άξονα Αριστεράς-Δεξιάς, στην επιλογή ψήφου και ιδιαίτερα την επιλογή ακροδεξιών κομμάτων, όπως η Χρυσή Αυγή και τη συμμετοχή στις εκλογές. Στο δεύτερο σκέλος και προκειμένου να μελετήσουμε σε βάθος τις διάφορες πτυχές του βιώματος της ανεργίας και τις ενδεχόμενες συνδέσεις του με την πολιτική συμπεριφορά διερευνούμε τις αντιλήψεις και συμπεριφορές των ανέργων στο μικροεπίπεδο. Το γεγονός, λοιπόν, ότι δεν επιβεβαιώνεται ούτε από τη μελέτη των δεδομένων που εμείς λάβαμε υπόψη η υπόθεση της συσχέτισης πολιτικής συμπεριφοράς και ανεργίας σε ποσοτικό επίπεδο μας οδηγεί στη διερεύνηση εκείνων των παραγόντων που αποτρέπουν διαφοροποιήσεις μεταξύ κοινωνικό-επαγγελματικών ομάδων, όπως οι εργαζόμενοι και οι άνεργοι. Ποιοι είναι οι λόγοι για τους οποίους η ανεργία δεν αποτελεί διακριτό χαρακτηριστικό και δεν προκαλεί διαφοροποιήσεις στην πολιτική συμπεριφορά των ανέργων; Και όταν εντοπίζονται διαφοροποιήσεις υπό ποιες συνθήκες συμβαίνουν και γιατί; Η σχέση ανεργίας και πολιτικής συμπεριφοράς παραμένει θολή. Το γεγονός ότι δεν έχουν αναδειχθεί συναρτήσεις όσον αφορά προπάντων τις επιδράσεις από τη διακύμανση της ανεργίας και τη μεταβολή της προς μια ανοδική ή πτωτική κατεύθυνση στην πολιτική συμπεριφορά ενδεχομένως να οφείλεται και στον τρόπο ελέγχου μιας τέτοιας διασύνδεσης, ο οποίος στηρίζεται στην εφαρμογή μοντέλων της ποσοτικής εμπειρικής έρευνας. Για το λόγο αυτό αποφασίσαμε να αναζητήσουμε πιθανές διασυνδέσεις ακολουθώντας ένα διαφορετικό ερευνητικό σχέδιο, η βάση του οποίου στηρίζεται στην εφαρμογή ποιοτικών μεθόδους ανάλυσης της πολιτικής συμπεριφοράς. Συγκεκριμένα επιλέχθηκε η αφηγηματική μορφή συνεντεύξεων, όπου αυτό ήταν εφικτό και η επεξεργασία τους μέσω της θεμελιωμένης θεωρίας (grounded theory), η οποία θα συμπληρώσει το κενό που μας αφήνει η ποσοτική επεξεργασία δεδομένων για την πολιτική συμπεριφορά των ανέργων. Oι αφηγηματικές συνεντεύξεις θα μας επιτρέψουν να εξετάσουμε ολόκληρη την ιστορία ζωής ενός ανέργου, συγκρίνοντας τη συμπεριφορά του μεταξύ διαφορετικών χρονικών περιόδων κατά τις οποίες ο σημερινός άνεργος δεν διέθετε την ιδιότητα του ανέργου. Επομένως, με αυτόν τον τρόπο καθίσταται δυνατή η σύγκριση όχι μόνο μεταξύ δύο διαφορετικών κοινωνικών ομάδων (εργαζομένων-ανέργων) αλλά και δύο ή περισσότερων και πάντως διαφορετικών καταστάσεων ζωής. Τέλος, επειδή στόχος της έρευνας δεν είναι η μελέτη συγκεκριμένης περίπτωσης ανέργων, επιλέξαμε να μην περιοριστούμε σε μία γεωγραφική περιοχή αλλά να υπάρξει διάχυση του δείγματος σε διαφορετικές περιοχές στην Ελλάδα, ώστε να εντοπιστούν και οι διαφορετικές πτυχές τόσο του βιώματος της ανεργίας όσο και της πολιτικής συμπεριφοράς των ανέργων.