Ο κοινωνικός βίος των ανατολικών επαρχιών του Βυζαντινού κράτους κατά τη μέση βυζαντινή εποχή: η μαρτυρία του Βασιλείου Διγενή Ακρίτη

Abstract

The aim of this study is to present different aspects of social life in the eastern border during the time of composition of the text that describes the achievements of the hero Basilius Digenis Akritis. Taking into account the literary character of the work and the difficulties in dating with precision the society it is alluding to, an effort is made to understand it as a useful source for utilizing it from a historical point of view. The intention is to record the social and historic elements of the text, with the support of parallel narrative sources of the middle Byzantine period, in order to present a more coherent picture. The study examines the presence of the Muslims in the geographical sphere of the text, in the context of their settlement in Byzantine territories, their intermarriages, their proselytism to Christianity and their assimilation in the Byzantine society of the eastern border. It also points to the various places of conflict and peaceful coexistence of the two worlds. Additionally, it examines the deeds of Digenis, tracing his journey from the highlands of central Asia Minor to the banks of the Euphrates river and beyond to the north. The hero’s social contacts are analyzed, pointing to the various groups of people that compose the anthropological circle of the work, representing various social levels of the eastern border, including high-ranking individuals, military corps, rustic inhabitants, literate individuals, persons of lower social classes, as well as various people under the service of a military oikos of the eastern border. It further evaluates what is available for the period’s social structure, behavior codes, daily functions and amusement activities, as well as important events of everyday life of a military oikos of the eastern border. Following the events portrayed in the text, the study reveals the spirit of tolerance and the social dimensions of Christian-Muslim relationships. It records what was known for the places of worship and religious practice of Islam. The Muslims of the text were shown not as significant opponents, warriors and raiders but as followers of another faith, who in spite of their conflicting interrelations, with the passing of time, were treated without hostility and managed to coexist with the Byzantine element but under conditions.

Στόχος του πονήματος είναι να συμβάλει στην ανάδειξη διαφόρων όψεων του κοινωνικού βίου στο ανατολικό σύνορο κατά την εποχή της σύνθεσης του κειμένου, που περιγράφει τα κατορθώματα του λογοτεχνικού ήρωα Βασιλείου Διγενή Ακρίτη. Λαμβάνοντας υπόψη τον λογοτεχνικό χαρακτήρα του έργου και της αδυναμίας να χρονολογηθεί με ακρίβεια η περιγραφόμενη κοινωνία, γίνεται προσπάθεια να μελετηθεί ως μια έμμεση πηγή και να αξιοποιηθεί ιστορικά. Καταγράφονται τα κοινωνικά και ιστορικά στοιχεία του έργου, χρησιμοποιώντας παράλληλα μαρτυρίες των αφηγηματικών πηγών της μέσης βυζαντινής περιόδου, προκειμένου να συμπληρωθεί η εικόνα.Η εργασία εξετάζει την παρουσία των μουσουλμάνων στο γεωγραφικό κύκλο του έργου σε συνάφεια με τα στοιχεία που αφορούν την εγκατάστασή τους σε βυζαντινά εδάφη, τις επιγαμίες τους, τον προσηλυτισμό τους στο χριστιανισμό και την ενσωμάτωσή τους στη βυζαντινή κοινωνία του ανατολικού συνόρου. Παράλληλα, επισημαίνονται οι χώροι των συγκρούσεων και οι χώροι της ειρηνικής συνάντησης των δύο κόσμων. Επιπρόσθετα, εξετάζονται τα κατορθώματα του Διγενή, ακολουθώντας την πορεία του από το υψίπεδο της κεντρικής Μικράς Ασίας προς τις παρόχθιες περιοχές του Ευφράτη και βορειότερα. Αναλύεται ο κοινωνικός κύκλος του ήρωα και αναδεικνύονται οι ομάδες που συνθέτουν τον ανθρωπολογικό χώρο του κειμένου και που αναπαριστούν την κοινωνική διαστρωμάτωση του ανατολικού συνόρου, που περιλάμβανε πρόσωπα της ανώτερης τάξης, σώματα στρατού, πρόσωπα από τον κόσμο της υπαίθρου, εγγράμματους, πρόσωπα της κατώτερης κοινωνικής βάσης, όπως και τα πρόσωπα που βρίσκονταν στην υπηρεσία ενός στρατιωτικού οίκου των συνόρων. Εξετάζεται επίσης η κοινωνική δομή, οι κώδικες συμπεριφοράς, οι καθημερινές ενασχολήσεις, οι ψυχαγωγικές δραστηριότητες και σημαντικά γεγονότα του βίου των στρατιωτικών οίκων στο ανατολικό σύνορο. Στο μέτρο που το έργο αποδίδει την πραγματικότητα, αναδεικνύεται το πνεύμα ανοχής και η κοινωνική διάσταση των χριστιανο-ισλαμικών σχέσεων. Διαπιστώνεται τι ήταν γνωστό για τους χώρους λατρείας και τη θρησκευτική πρακτική του Ισλάμ. Οι μουσουλμάνοι του κειμένου δεν παρουσιάζονται ως σημαντικοί εχθροί, πολεμιστές και επιδρομείς αλλά ως αλλόπιστοι, που παρά την συγκρουσιακή σχέση τους, με την πάροδο του χρόνου δεν αντιμετωπίζονταν εχθρικά και κατόρθωναν να συνυπάρχουν με το βυζαντινό στοιχείο υπό προϋποθέσεις.