Η παράσταση της Κοινωνίας των Αποστόλων στη βυζαντινή τέχνη (6ος αι. - α΄ μισό 15ου αι. )

Abstract

This doctoral thesis deals with the representation of the Communion of the Apostles in Byzantine art from the first time it appeared in the 6th century to the first half of the 15th century. Its goal is to present the monuments that are preserved, to classify them and to attempt to interpret them. The scene represents the rite of the Holy Communion by Christ himself, with the participation of the Twelve Apostles and it is based on the ceremony of the Last Supper, during which Christ offered the sacred bread to His Disciples as well as wine and he asked them to repeat this in memory of this moment in order to achieve the unification with Him and the eternal Salvation. The words of Christ during the Last Supper constitute the founding words of the rite and they are repeated by the priest during the Divine Liturgy for the transformation of the offered bread and wine into Divine Body and Divine Blood with the help of the Holy Spirit. The scene belongs to the so called liturgical themes, inspired by the byzantine Divine Liturgy.Many researchers have been interested in the Communion of the Apostles at different occasions; however, most of them have not examined the iconography of the scene as a whole, but have merely concentrated on particular issues.The dissertation is divided into four parts. Part I has nine chapters that analyse the rite of the Holy Communion. Part II has seven chapters which constitute the catalogue of monuments according to their type, in chronological order. In the first chapter, three examples of the multiplication of bread and fish, a theme with an eucharistic content, are briefly described. In Part III, we attempt to classify and interpret the monuments. In Part IV, the scene in monumental painting is examined, as well as its insertion into the iconographical programme of the church and its relationship with other themes.The scene is first observed on patens for the bread of the Holy Communion. After the Iconoclasm, the representation of the subject is examined in a wide geographical extent which comprises monuments outside the borders of the Byzantine Empire. During the mid-Byzantine period, the theme is represented in few monuments of the Balkan region, of Russia, in the area of Caucasia and of Cappadocia, of Cyprus, of Italy and of Egypt. During the late Byzantine period, the scene is often found in the hemicycle of the apse, but elsewhere too. The representation of the scene is rather frequent in illustrated manuscripts of the mid and late Byzantine period: Psalters, Tetraevangelia, Homilies, in one manuscript of the book of Barlaam and Ioasaph. The Communion of the Apostles is rarely represented in icons of the Byzantine period. On ecclesiastical textiles and hieratic clothing, the most ancient representation of the theme dates to the end of the 12th century.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή πραγματεύεται την παράσταση της Κοινωνίας των Αποστόλων στη βυζαντινή τέχνη από την εμφάνισή της τον 6ο αιώνα έως το α΄ μισό του 15ου. Σκοπός της η παρουσίαση των σωζόμενων μνημείων, η ταξινόμησή τους και μία προσπάθεια ερμηνείας τους. Η παράσταση αποδίδει την τέλεση του μυστηρίου της θείας Μετάληψης από τον ίδιο τον Χριστό, με τη συμμετοχή των Δώδεκα Απόστολων και βασίζεται στην τέλεση του Μυστικού Δείπνου, κατά τον οποίο ο Χριστός διένειμε στους Μαθητές Του καθαγιασμένο άρτο και οίνο και τους ζήτησε να το επαναλαμβάνουν σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος με σκοπό την ένωση με Εκείνον και την αιώνια Σωτηρία. Οι λόγοι του Χριστού κατά τον Μυστικό Δείπνο αποτελούν τους ιδρυτικούς λόγους του μυστηρίου και επαναλαμβάνονται από τον ιερέα κατά τη θεία Λειτουργία για τη μεταβολή του προσφερόμενου άρτου και οίνου σε άγιο Σώμα και άγιο Αίμα με την επενέργεια του αγίου Πνεύματος. Η παράσταση ανήκει στα λεγόμενα λειτουργικά θέματα, τα οποία εμπνέονται από τη βυζαντινή θεία Λειτουργία. Με την Κοινωνία των Αποστόλων έχουν ασχοληθεί μέχρι σήμερα αρκετοί ερευνητές με διάφορες αφορμές, ωστόσο οι περισσότεροι δεν εξέτασαν την εικονογραφία της παράστασης συνολικά, αλλά επικεντρώθηκαν σε επιμέρους ζητήματα. Η διατριβή διαιρείται σε τέσσερα μέρη. Το Ι Μέρος χωρίζεται σε 9 κεφάλαια στα οποία παρατίθενται πληροφορίες για το μυστήριο της θείας Μετάληψης. Το ΙΙ Μέρος αποτελείται από 7 κεφάλαια και ουσιαστικά αποτελεί τον κατάλογο της διατριβής καθώς παρατίθενται τα μνημεία ανά είδος και χρονολογική σειρά. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται σύντομη αναφορά σε τρία παραδείγματα του Πολλαπλασιασμού των άρτων και των ιχθύων, θέματος με ευχαριστιακό περιεχόμενο. Στο ΙΙΙ Μέρος καταβάλλεται μία προσπάθεια κατάταξης και ερμηνείας των μνημείων. Στο IV Μέρος εξετάζεται η παράσταση στη μνημειακή ζωγραφική, η ένταξή της στο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού και η συμπαράθεσή της με άλλα θέματα. Η παράσταση απαντά για πρώτη φορά σε δίσκους για τον άρτο της θείας Ευχαριστίας. Μετά την εικονομαχία η απόδοση του θέματος εξετάστηκε σε μία μεγάλη γεωγραφική έκταση που συμπεριλαμβάνει μνημεία εκτός των ορίων της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο το θέμα απαντά σε λίγα μνημεία στη Βαλκανική, στη Ρωσία, την περιοχή του Καυκάσου, την Καππαδοκία, την Κύπρο, την Ιταλία και την Αίγυπτο. Κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο η παράσταση εικονίζεται πλέον πολύ συχνά στον ημικύλινδρο της αψίδας αλλά και αλλού. Μάλλον συχνή είναι η απόδοση του θέματος σε εικονογραφημένα χειρόγραφα της μέσης και ύστερης βυζαντινής περιόδου, Ψαλτήρια, Τετραευαγγέλια, Ομιλίες, σε ένα χειρόγραφο του μυθιστορήματος του Βαρλαάμ και του Ιωάσαφ. Στις φορητές εικόνες της βυζαντινής περιόδου η Κοινωνία των Αποστόλων απαντά σπάνια. Σε εκκλησιαστικά υφάσματα και ιερατικά άμφια η παλαιότερη απεικόνιση του θέματος χρονολογείται στα τέλη του 12ου αιώνα.