Ελλάδα και βρετανική ταξιδιωτική λογοτεχνία στον 20ο αιώνα (1900-1967)

Abstract

This thesis focuses on British travel literature on Greece published between 1900 and 1967. It views descriptions of Greek territories included in the country’s current/contemporary borders. Other genres such as letters, diaries, travel guides, memoirs, essays, poetry etc. are not used systematically. Travel tradition from the 15th to 19th century is briefly viewed with emphasis placed on the transformation of British society, travel and traveller identity during the 20th century. Light is also shed on the motivation of British travellers in Greece, their viewpoints on the Cypriot revolt in the 1950s, as well as the role of the British Council in Athens in the 20th century. One of the recurrent issues in travelogues is the process of transformation of the Greek society from mainly agricultural to mainly urban-industrial, as well as the writers’ viewpoints on the subject. Short biographical notes are provided for all travellers, along with maps indicating the places they visited. Reference is also made to the most and least popular destinations and reasons that are offered for traveller preferences. British travellers pinpoint a dialectic relation between place and people, and describe Greece as a lost Eden, still at a pre-industrial stage. They spot the transformation of Greek society, and most of them ignore city life and criticise any signs of tourist development. Criticism is also made on the belated embodiment of western standards on women’s status and dowry. The Modern Greek perception of time is described as following a cyclical rather than linear pattern, and Greek collective memory tends to view the past in its wholeness as a living entity, constantly readapting it to current needs as well as personal and collective experiences. Moreover emphasis is placed on facing collective traumas, namely the Asia Minor disaster, World War II and the Civil war. Furthermore British travellers tend to construct a Greek identity on the basis of “Helleno-romaic dilemma” and conflicting bipoles (Ancient Greece-Byzantium, Hellenism-“Romiosini”, West/Europe-East). Travellers trace ancient Greek survivalisms in Modern Greek everyday life and pinpoint Greek superstitions commonly found in agricultural populations. They also tend to describe modern Greeks either within an Orientalist context or by assigning to them Mediterranean Irish/Scottish stereotypes. Modern Greeks are presented as “European Aborigines” living in a borderline between West and East, being both European and exotic, and bearing similarities to Rousseau’s “bon sauvage”. In most cases British travellers who belong to a society that favours negative politeness strategies find it hard to comprehend Greek norms which are positive-politeness oriented. They often make comments pointing towards attitudes of British cultural superiority, thus failing to assume a mediation role between Greek and British culture. Last, but not least, parallels are drawn among the depictions of Greece, Italy and Spain in British travel literature.

Στη διατριβή εξετάζονται ως μία ιδιότυπη ιστορική πηγή τα βιβλία βρετανικής ταξιδιωτικής λογοτεχνίας που εκδόθηκαν στην περίοδο 1900-1967 και αναφέρονται σε περιοχές της Ελλάδας εντός των σημερινών της συνόρων. Πηγές που ανήκουν σε άλλα κειμενικά είδη όπως επιστολογραφία, ημερολόγια, ταξιδιωτικοί οδηγοί, απομνημονεύματα, δοκίμια, ποίηση χρησιμοποιούνται επικουρικά και μόνο. Γίνεται σύντομη αναφορά στην περιηγητική παράδοση από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα και δίνεται έμφαση στις αλλαγές που συντελούνται στα ταξίδια, στην βρετανική κοινωνία και στην περιηγητική ταυτότητα κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Επισημαίνονται τα βασικά κίνητρα των ταξιδιωτών που επισκέφθηκαν την Ελλάδα, ο ρόλος του Βρετανικού Συμβουλίου της Αθήνας και η στάση των περιηγητών στο Κυπριακό. Επίσης παρουσιάζονται τα βασικά ιστορικά, πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στην Ελλάδα την περίοδο 1900-1967 και οι διαδικασίες μετασχηματισμού της νεοελληνικής κοινωνίας από κατά βάση αγροτική σε αστική-βιομηχανική, καθώς και απόψεις των περιηγητών επί του θέματος. Δίνονται βασικά εργογραφικά στοιχεία των Βρετανών συγγραφέων και παρουσιάζονται σε χάρτες οι περιοχές του ελλαδικού χώρου που επισκέφθηκαν ανά δεκαετία. Επίσης γίνεται αναφορά σε περιοχές υψηλής και χαμηλής επισκεψιμότητας και αναζητούνται οι λόγοι. Οι περιηγητές επισημαίνουν τη διαλεκτική σχέση τοπίου-ανθρώπων και σκιαγραφούν την Ελλάδα ως χαμένη Εδέμ, η οποία βρίσκεται σε προβιομηχανικό στάδιο ανάπτυξης. Επισημαίνουν αλλαγές στη νεοελληνική κοινωνία και στην πλειοψηφία τους υιοθετούν αρνητική στάση απέναντι στην τουριστική ανάπτυξη της χώρας. Σχολιάζουν επίσης αρνητικά την καθυστέρηση εναρμόνισης της Ελλάδας με τα δυτικά πρότυπα αναφορικά με τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία και το θεσμό της προίκας. Δίνουν έμφαση στη νεοελληνική αντίληψη του χρόνου ως κυκλικού και όχι γραμμικού και στον τρόπο που οι Νεοέλληνες (ανα)διοργανώνουν τη μνήμη τους ούτως ώστε το παρελθόν ως ολότητα να παραμένει οικείο και ζωντανό και να αναπροσαρμόζεται στις εκάστοτε παροντικές ανάγκες, στα ατομικά και συλλογικά βιώματα. Έμφαση δίνεται και στη διαχείριση τραυματικών για τη συλλογική μνήμη γεγονότων (Μικρασιατική καταστροφή, Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος, Εμφύλιος). Επίσης σχολιάζεται η δόμηση της νεοελληνικής ταυτότητας από πλευράς περιηγητών βάσει του «Ελληνορωμαϊκού διλήμματος» και των διπόλων αρχαία Ελλάδα-Βυζάντιο, Ελληνισμός-Ρωμιοσύνη, Δύση-Ευρώπη/Ανατολή. Οι περιηγητές αναζητούν επιβιώματα της αρχαίας Ελλάδας στη νεοελληνική καθημερινότητα και αναφέρονται στις νεοελληνικές προλήψεις και δεισιδαιμονίες, αποσιωπώντας τα αστικά κέντρα. Σχολιάζεται επίσης η σκιαγράφηση των Νεοελλήνων βάσει οριενταλιστικών στερεοτύπων και η απεικόνισή τους ως Σκωτσέζων και Ιρλανδών της Μεσογείου ή ως Ευρωπαίων Ιθαγενών. Οι Νεοέλληνες βρίσκονται στο μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης, όντας οικεία Ευρωπαίοι και οικεία εξωτικοί συγχρόνως, θυμίζοντάς μας τον ευγενή άγριο του Ρουσσώ. Σε αρκετές περιπτώσεις οι περιηγητές προερχόμενοι από μία κοινωνία που υιοθετεί στρατηγικές αρνητικής ευγένειας αδυνατούν να διαδραματίσουν διαμεσολαβητικό ρόλο μεταξύ ελληνικής και βρετανικής κουλτούρας και να κατανοήσουν τα πρότυπα θετικής ευγένειας της ελληνικής κοινωνίας. Συχνά μάλιστα διατυπώνουν σχόλια που υποκρύπτουν την παραδοχή της βρετανικής πολιτισμικής ανωτερότητας. Τέλος επισημαίνονται ομοιότητες και διαφορές στη σκιαγράφηση Ελλάδας-Ιταλίας-Ισπανίας στον βρετανικό περιηγητικό λόγο.