Προσλήψεις και πεζογραφική έκφραση του μη εαμικού χώρου (Αθήνα, 1941-1944): οι περιπτώσεις των Ρ. Ρούφου, Θ.Δ. Φραγκόπουλου, Αλ. Κοτζιά, Γ. Θεοτοκά

Abstract

This dissertation views the works of R. Roufos (Chronicle of a Crusade), Th.Frangopoulos (Fighting around the Wall, The Silent Frontier), Al. Kotzias (TheSiege, Jaguar) and G. Theotokas (The Ill and Travellers) in the context ofutilizing 1940s fiction as a sui generis historical source regarding the nonEAMic (EAM stands for the left-wing National Liberation Front) writerperceptions of the aforementioned period. Besides literature several othersources are used, for instance diaries, essays, political discourse, newspaperarticles etc. The narratives of the aforementioned writers belong to thepolitical spectrum that extends from extreme anticommunist to liberalist viewsand share the same thematic pattern: the literary focus is on the inter-Greekcontroversies during 1941-1944 especially in Athens rather than the struggleagainst the Germans. In the context of an interdisciplinary approach of theworks of literature, tools from other domains (linguistics, sociocognitivepsychology, psychoanalysis etc.) have been used. Our approach towards theliterary works is based on four thematic patterns each one presented in adifferent chapter. First of all, some theoretical issues on the complexrelationship between history and literature are presented, so as to underlinethe methodological/scientific justification in viewing literature as a sui generishistorical source. The second thematic pattern focuses on memory, a centralpoint of interest in modern research. As memory infiltrates literary works,several theoretical issues (memory and ideology, counter-memory, differedaction) arise. The third thematic pattern focuses on the fictional depiction oftrauma. The potential of narrating trauma is prerequisite to its study. The roleof literary narrative is central, as literature not only provides the appropriatenarrative models/patterns of unfolding trauma to avoid oblivion, but alsoeliminates the appearance of painful emotional complications, facilitates workof mourning and functions as a means of working through traumatic situationsand disentangling subjects from repetition compulsion. The fourth thematicpattern focuses on the complex issue of identities and their literary depiction.All the aforementioned patterns overlap here. Emphasis is placed on theinteractive dipole of identity-otherness, transforming facts of limitedimportance (in terms of political history) into factors crucial in shapingperceptions, imagined structuring of identity and otherness, as well aspresenting people as victims or heroes and the feeling of the writersthemselves –especially the younger ones- of belonging to a “lost generation”without bearing the main responsibility for it. Studying works of literature onthe basis of specific thematic patterns points out an unexplored new potentialof utilizing 1940s literature as a special –hence very interesting- historicalsource.

Η παρούσα διατριβή εξετάζει τα έργα των Ρόδη Ρούφου (Χρονικό μιας Σταυροφορίας),Θεόφιλου Φραγκόπουλου (Τειχομαχία, Το Σιωπηλό Σύνορο), Αλέξανδρου Κοτζιά(Πολιορκία, Ιαγουάρος) και Γιώργου Θεοτοκά (Ασθενείς και Οδοιπόροι) στα πλαίσια τηςαξιοποίησης της πεζογραφίας για τη δεκαετία του 1940 ως ιδιότυπης ιστορικής πηγήςαναφορικά με τη μελέτη των προσλήψεων εκπροσώπων του μη εαμικού χώρου για τησυγκεκριμένη χρονική περίοδο. Πέρα από τα συγκεκριμένα λογοτεχνικά έργαχρησιμοποιούνται επικουρικά και άλλες πρωτογενείς πηγές, όπως ημερολογιακέςαναφορές, δοκιμιακό υλικό, πολιτικά κείμενα, αρθρογραφία από τον Τύπο. Τααφηγήματα των τεσσάρων συγγραφέων που εξετάζονται αφορούν το τμήμα εκείνο τουπολιτικού φάσματος που εκτείνεται από τον ακραίο/σταυροφορικό αντικομμουνισμόμέχρι το φιλελευθερισμό και χαρακτηρίζονται από έναν κοινό θεματικό ιστό: αποδίδονταιλογοτεχνικά σημαντικές πτυχές των ενδοελληνικών αντιπαραθέσεων κατά την περίοδο1941-1944 (ειδικότερα στην περιοχή της Αθήνας) και δε δίνεται τόσο μεγάλη έμφασηστην πάλη κατά των Γερμανών. Στα πλαίσια της διεπιστημονικής προσέγγισης του υπόεξέταση λογοτεχνικού υλικού χρησιμοποιούνται και εργαλεία από άλλα επιστημονικάπεδία (γλωσσολογία, κοινωνική-γνωστική ψυχολογία, ψυχανάλυση κ.ά.). Η ερευνητικήπροσπέλαση των λογοτεχνικών έργων βασίζεται σε τέσσερις θεματικούς άξονες, γεγονόςπου οδηγεί σε αντίστοιχη κεφαλαιοποίηση. Αρχικά, παρουσιάζονται ορισμένοιθεωρητικοί προβληματισμοί για την πολύπλοκη σχέση μεταξύ Ιστορίας και λογοτεχνίας,ώστε να υπογραμμιστεί η μεθοδολογική-επιστημονική νομιμοποίηση στην αντιμετώπισητου λογοτεχνικού υλικού ως ιδιότυπης ιστορικής πηγής. Ο δεύτερος θεματικός άξοναςεπικεντρώνεται στο ζήτημα της μνήμης που αποτελεί ένα κομβικό στοιχείο στη σύγχρονηδιεθνή έρευνα. Καθώς η μνήμη διεισδύει πολυδιάστατα στα λογοτεχνικά έργα,ανακύπτουν ποικίλα θεωρητικά ζητήματα (μνήμη και ιδεολογία, φουκωική έννοια τηςαντι-μνήμης, κοινότητες μνήμης και μετα-μνήμης, μεθύστερο βίωμα κ.ά.). Ο τρίτοςθεματικός άξονας εστιάζει στην πεζογραφική απόδοση του τραύματος. Η αφηγησιμότητατου τραύματος είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη μελέτη των ψυχικών τραυματισμών.Ο ρόλος που διαδραματίζει η λογοτεχνική αφήγηση είναι καίριος, καθώς η λογοτεχνίαπαρέχει τα κατάλληλα αφηγηματικά μοντέλα για την εκδίπλωση του τραύματος προςαποφυγή του κινδύνου της λήθης, περιορίζει αισθητά το ενδεχόμενο εμφάνισηςεπώδυνων συναισθηματικών επιπλοκών, διευκολύνει τη διαδικασία του πένθους,λειτουργεί ως ένα μέσο για την ερμηνευτική διεργασία των τραυματικών καταστάσεων καιτην αποδέσμευση των υποκειμένων από την επαναληπτική εμμονή. Ο τέταρτοςθεματικός άξονας επικεντρώνεται στο πολύπλοκο θέμα των ταυτοτήτων και στηλογοτεχνική αποτύπωσή τους. Στο πεδίο των ταυτοτήτων συναντώνται τεμνόμενοι όλοιοι προηγούμενοι άξονες ανάλυσης. Έμφαση δίνεται στο διαδραστικό δίπολο ταυτότητα–ετερότητα, στην ανάδειξη γεγονότων «τοπικής» ή πάντως (με κλασικούς όρους πολιτικήςΙστορίας) σχετικά «περιορισμένης» σημασίας σε παράγοντες που προβάλλουν ωςκαταλυτικοί στη διάπλαση των προσλήψεων, στη θυματοποίηση και ηρωοποίησηορισμένων προσώπων, στη φαντασιακή δόμηση της ταυτότητας και της ετερότητας καισε μια προϊούσα αίσθηση των συγγραφέων -ιδίως των νεοτέρων- του συνανήκειν σε μια«χαμένη γενιά», χωρίς οι ίδιοι να φέρουν την κύρια ευθύνη γι’ αυτό. Η μελέτη τωνλογοτεχνικών έργων βάσει των συγκεκριμένων θεματικών αξόνων καταδεικνύει μίαακόμα –ανεκμετάλλευτη σε μεγάλο βαθμό- δυνατότητα αξιοποίησης της λογοτεχνίας γιατη δεκαετία του 1940∙ ως ιδιαίτερης -και γι’ αυτό εξαιρετικά ενδιαφέρουσας- ιστορικήςπηγής.