Αστικοποίηση και χώροι κοινωνικού αποκλεισμού: εγκαταστάσεις κατοίκησης στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης, 1980-2000

Abstract

The thesis is grounded on the hypothesis of a new socio-spatial order discernible in European cities in the period following the ‘70s, in which the concentration of new forms of poverty and exclusion go hand-in-hand with that of globalized specialized business activities. In particular, it aims to illustrate how peripheral space is urbanized and transformed by means of habitation patterns; also, if, and how spaces of social exclusion are constituted within the periphery. In that, the particularities of Greek cities socio-spatial constitution as ‘ordinary’ cities of the European South in the second post-war period are taken into account. The case studied is the periphery of Thessaloniki. Breaks and continuities in urbanization are discussed in macro- and micro-scale in terms of processes and effects. The research approach rests on a method of multiple investigation of the study zone (1.400 Ha). It combines historical-geographical research of post-war landscape by means of diverse documentation material out of primary and secondary sources (maps and aerial pictures, topographic diagrams, iconography, research in agencies, as well as relevant literature references), information on the implementation of approved planning acts, analysis results of geographical specific data deriving from recent national censuses (National Statistical Agency of Greece, 1991-2001), deprivation indicators, and conclusions out of extensive empirical research into habitations along the whole of the urban periphery (2000-2004). In the last thirty years the primary production areas and illegal self-constructed settlements in the periphery of Thessaloniki have been gradually transformed into wholly urbanized areas. Today one can easily discern the officially planned districts and the uncertain peri-urban areas in the urban periphery landscape. Incomplete official planning enforced since the ‘80s has obviously determined this image, as well as the mobility and settlement of various social groups. Thus, it is argued that the periphery of Thessaloniki constitutes an illegible patchwork, spatially and socially fragmented, in which past social division patterns are not absolutely verified. Within it, new typical habitation patterns are located putting together spaces of social exclusion: refuges, retreats, stigmatized neighbourhoods, ghettos and microcosms that refer to concentrations of gypsies, Greek Pontians, new immigrants, as well as low rank socio-professional groups, and elderly.

Η διατριβή βασίζεται στην υπόθεση μιας νέας χωρο-κοινωνικής τάξης που αρχίζει να διαμορφώνεται στις ευρωπαϊκές πόλεις περίπου μετά τη δεκαετία ’70, και χαρακτηρίζε- ται από συγκέντρωση, αφενός νέων μορφών φτώχειας και αποκλεισμού, αφετέρου εξειδι- κευμένων διεθνοποιημένων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Λαμβάνοντας υπόψη τις ιδι- αιτερότητες της χωρο-κοινωνικής συγκρότησης των ελληνικών πόλεων ως συνήθων πόλε- ων του Ευρωπαϊκού Νότου κατά τη δεύτερη μεταπολεμική περίοδo, η παρούσα εργασία σκοπεύει να εξηγήσει ειδικότερα πως αστικοποιείται και μετασχηματίζεται ο χώρος της πε- ριφέρειας τους με εγκαταστάσεις κατοίκησης, αν και πώς, μέσα σε αυτόν συγκροτούνται χώροι κοινωνικού αποκλεισμού. Μελέτη περίπτωσης αποτελεί η περιφέρεια της Θεσσαλονίκης στην οποία από τη μάκρο- στη μίκρο-κλίμακα συζητούνται τομές και συνέχειες στην αστικοποίηση ως προς τις διαδικασίες και τα αποτελέσματά τους. Η προσέγγισή τους βασίζεται σε μία μέθοδο πολλα- πλής διερεύνησης της ζώνης μελέτης, έκτασης 1.400 Ηα. Συνδυάζει στοιχεία ιστοριο- γεωγραφικής περιγραφής του τοπίου της μεταπολεμικής περιόδου με αξιοποίηση ποικίλου υλικού τεκμηρίωσης από πλήθος πρωτογενών και δευτερογενών πηγών (χάρτες και αερο- φωτογραφίες, τοπογραφικά διαγράμματα, εικονογραφία, μαρτυρίες, έρευνα σε φορείς, αλλά και σχετικές βιβλιογραφικές αναφορές), δεδομένα εφαρμογής των θεσμοθετημένων πολεο- δομικών ρυθμίσεων, αποτελέσματα ανάλυσης γεωγραφικά προσδιορισμένων απογραφικών στοιχείων (ΕΣΥΕ 1991-2001), δείκτες αποστέρησης, και συμπεράσματα από εκτενή εμπει- ρική έρευνα για τις εγκαταστάσεις κατοίκησης σε όλη την αστική περίμετρο (2000-2004). Μέσα στην τελευταία τριακονταετία η περιφέρεια της Θεσσαλονίκης μετατράπηκε σταδιακά από χώρο πρωτογενούς παραγωγής και αυτογενών αυθαίρετων συνοικισμών σε πλήρως αστικοποιημένες περιοχές. Στο τοπίο της αστικής περιφέρειας σήμερα εύκολα δια- κρίνονται οι επίσημα πολεοδομημένες περιοχές και οι ασαφείς περιαστικές. Ο ατελής επί- σημος σχεδιασμός που έχει εφαρμοστεί από τη δεκαετία ’80 έχει σαφώς καθορίσει αυτήν την εικόνα, όπως επίσης και την κινητικότητα και εγκατάσταση των διάφορων κοινωνικών ομάδων. Εντούτοις, υποστηρίζεται ότι η περιφέρεια της Θεσσαλονίκης αποτελεί ένα δυσα- νάγνωστο μωσαϊκό, κατακερματισμένη τόσο χωρικά όσο και κοινωνικά, όπου παλιότερα σχήματα κοινωνικής διαίρεσης δεν επιβεβαιώνονται απόλυτα. Μέσα σε αυτό το μωσαϊκό εντοπίζονται χαρακτηριστικές εγκαταστάσεις κατοίκησης, που συνιστούν χώρους κοινωνι- κού αποκλεισμού: καταφύγια, κρησφύγετα, στιγματισμένες γειτονιές, γκέτο και μικρόκο- σμοι, που αφορούν σε συγκεντρώσεις τσιγγάνων, Πόντιων ομογενών, οικονομικών μετανα- στών, αλλά και χαμηλών κοινωνικο-επαγγελματικών ομάδων, και ηλικιωμένων.