Ο Δημοσθένης μέσα από το έργο του Διονυσίου του Αλικαρνασσέως

Abstract

Die vorliegende Arbeit lag der Abteilung für Philologie der Philosophischen Fakultät der Aristoteles Universität Thessaloniki im SS 2008 als Dissertation vor und zielt hauptsächlich auf die Darstellung der Kritik ab, die Dionysios von Halikarnaß an dem Redner Demosthenes geübt hat. Gegenstand dieser Kritik ist im Wesentlichen ἡ λέξις des Athenischen Redners, nämlich sein Stil, während die Bezüge auf den Inhalt seiner Reden fehlen. Die Kritik von Dionysios ist in den weiter gefaßten Rahmen seiner Erziehungstätigkeit in Rom einzuordnen und wird aus rein didaktischer Sicht, im Dienste des grundlegenden Ziels, der μιμήσεως, durchgeführt. Die zu Händen liegende Untersuchung gliedert sich in drei Teile: Der erste Teil besteht aus zwei Einheiten; die erste davon behandelt das Leben und die Schriften des Dionysios; die zweite untersucht das rhetorische System des Dionysios, auf dem seine literarische Kritik vorwiegend beruht, und darüber hinaus Themen der ὑποκρίσεως und noch des ῥυθμοῦ, im Zusammenhang mit Demosthenes. Der zweite Teil beinhaltet ausschließlich die Analyse bestimmter Passagen des Dionysischen Textes und wird in drei Einheiten dargestellt. In der ersten Einheit werden Zitate analysiert, in welchen Dionysios Demosthenes positiv kritisiert, die zweite Einheit zählt auf und bewertet diejenigen Pas‐ sagen, die Elemente “Demosthenischer Kritik” enthalten oder zu enthalten scheinen, während in der dritten Einheit eine beiderseitige Bewertung des Dionysios vorgenommen wird, vorrangig als Kritiker des Demosthenes und an zweiter Stelle als Literaturkritiker im Allgemeinen. Der dritte Teil setzt sich aus einem Anhang über seinen Stil bezüglich “Περὶ τῆς Δημοσθένους λέξεως”, aus Zusammenfassungen, Bibliographie und ausführlichen Fundstellenverzeichnissen zusammen. Als Grundlage der Arbeit dienten die Texte des Dionysios selbst, während zugleich die zur Verfügung stehende Bibliographie herangezogen wurde. In seinen kritischen Abhandlungen bringt Dionysios seine unumstößliche Überzeugung an die zweifelsfreie Überlegenheit des Demosthenes in der gesamten Bandbreite des λεκτικοῦ τόπου zum Ausdruck im Vergleich zu den überragenden Rednern, und generell den Prosaikern der klassischen Periode. Selten weist er auf negative Elemente im Stil des Dionysios hin, sogar ohne seine Ansicht durch die Beifügung von Beispielen aus den Reden des Athenischen Redners näher zu erläutern und ohne seine “Antidemosthenische Kritik” weiter zu vertiefen. Im Allgemeinen vermeidet er es nach Möglichkeit absichtlich, ihm Unvollkommenheiten zuzurechnen. Schließlich scheint die Kritik, die Dionysios an dem Redner Demosthenes übt, die Umschreibung, welche dem Kritiker aus Halikarnaß zugewiesen als “κανόνα τῆς περὶ ῥητορικὴν μελέτης” wurde, zu rechtfertigen.

Η παρούσα εργασία είναι διδακτορική διατριβή, που υποβλήθηκε στο Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. Κύριο σκοπό έχει την παρουσίαση της κριτικής που ασκεί στον Δημοσθένη ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς. Αντικείμενο της κριτικής αυτής είναι ουσιαστικά ἡ λέξις του Αθηναίου ρήτορα, δηλαδή το ύφος του, ενώ απουσιάζουν οι αναφορές στο περιεχόμενο των λόγων του. Η κριτική του Διονυσίου εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της εκπαιδευτικής του δραστηριότητας στην Ρώμη και γίνεται από καθαρά διδακτική σκοπιά, υπηρετώντας τον βασικό σκοπό της μίμησης. Τρία Μέρη διαρθρώνουν την ανά χείρας μελέτη: Το Πρώτο Μέρος αποτελείται από δύο ενότητες. Η πρώτη πραγματεύεται τον βίο και τα έργα του Διονυσίου. Η δεύτερη εξετάζει το ρητορικό σύστημα του Διονυσίου, στο οποίο κατεξοχήν εδράζεται η λογοτεχνική κριτική του, αλλά και τα θέματα της ὑποκρίσεως και του ῥυθμοῦ, σε σχέση βέβαια με τον Δημοσθένη. Το Δεύτερο Μέρος στηρίζεται αποκλειστικά στην ανάλυση χωρίων του διονυσιακού κειμένου και περιλαμβάνει τρεις ενότητες. Στην πρώτη αναλύονται εδάφια στα οποία ο Διονύσιος κρίνει θετικά τον Δημοσθένη, η δεύτερη καταγράφει και αξιολογεί όσα χωρία περιέχουν ή φαίνεται να περιέχουν στοιχεία «αντιδημοσθενικής» κριτικής, ενώ στην τρίτη επιχειρείται η διμερής αξιολόγηση του Διονυσίου πρωτίστως ως κριτικού του Δημοσθένη και δευτερευόντως ως κριτικού της λογοτεχνίας γενικότερα. Το Τρίτο Μέρος συγκροτούν ένα επίμετρο για την δομή του Περὶ τῆς Δημοσθένους λέξεως, περιλήψεις, βιβλιογραφία και αναλυτικά ευρετήρια. Βάση της εργασίας υπήρξαν τα ίδια τα κείμενα του Διονυσίου, ενώ αξιοποιήθηκε η διαθέσιμη σχετική βιβλιογραφία. Ο Διονύσιος προβάλλει μέσα στα κριτικά του δοκίμια την ακλόνητη πίστη του στην αδιαμφισβήτητη υπεροχή του Δημοσθένη σε όλο το εύρος του λεκτικοῦ τόπου σε σύγκριση με τους καταξιωμένους ρήτορες και γενικότερα πεζογράφους της κλασικής περιόδου. Ελάχιστες φορές επισημαίνει αρνητικά στοιχεία στο ύφος του Διονυσίου, χωρίς μάλιστα να διασαφηνίζει την θέση του με την παράθεση παραδειγμάτων από τους λόγους του Αθηναίου ρήτορα και χωρίς να αναπτύσσει εκτενέστερα την «αντιδημοσθενική» κριτική του. Γενικότερα, αποφεύγει επιμελώς, όσο μπορεί, να του καταλογίσει ατέλειες. Εν κατακλείδι, η κριτική που ασκεί ο Διονύσιος στον Δημοσθένη φαίνεται να δικαιολογεί τον χαρακτηρισμό που αποδόθηκε στον κριτικό από την Αλικαρνασσό ως «κανόνα τῆς περὶ ῥητορικὴν μελέτης».