Η ελευθερία της βούλησης στον Πλάτωνα και στον Αριστοτέλη: ελεύθερη επιλογή και ηθική ευθύνη

Abstract

The topic of my research is defined by the conditional "application" of the problem of free will in the ancient classical philosophy in order to place the beginning of the debate in the platonic and the Aristotelian thought. An important condition for this project is the awareness that the concept of free will is absent from ancient philosophy. Based on the concepts of free choice and moral responsibility I try to detect an individual moral freedom, which, although it has not been thematized by philosophers as such, may, in my opinion, occur even in an early form. For this purpose, I am examining particular and mainly ethical issues, such as moral and physical determinism, teleology, the relationship between knowledge and action, the tripartition of the soul, virtue, vice and incontinence. I assert that the peculiar way in which freedom appears -more or less- in Plato and Aristotle belongs to the broad debate about free will, although the question of freedom of will here had to be transformed to a question about freedom of action. Plato confronts the issues related to freedom and responsibility, but he does not try an open approach. Aristotle opens directly the discussion, the core of which is however the concept of responsibility and not that of freedom or choice. I believe that the components of the modern concept of will are scattered in individual Aristotelian terms, without being able to be synthesized in a broader concept.

Το αντικείμενο της έρευνάς μου ορίζεται από την -υπό προϋποθέσεις- ‘εφαρμογή’ του προβλήματος της ελεύθερης βούλησης στην αρχαία κλασική φιλοσοφία, με σκοπό να τοποθετηθεί η απαρχή της σχετικής συζήτησης στον πλατωνικό και αριστοτελικό στοχασμό. Βασική προϋπόθεση για το εγχείρημα αυτό αποτελεί η επίγνωση ότι η έννοια της ελεύθερης βούλησης απουσιάζει από την αρχαία σκέψη. Mε άξονα τις έννοιες της ελεύθερης επιλογής και της ηθικής ευθύνης δοκιμάζω να ανιχνεύσω μια ατομική ηθική ελευθερία, που ακόμα κι αν δεν θεματοποιήθηκε από τους φιλοσόφους ως τέτοια, μπορεί, κατά τη γνώμη μου, να προκύψει, έστω και σε πρωτόλεια μορφή. Η αναζήτηση αυτής της ελευθερίας πραγματοποιείται μέσα από την ανάπτυξη επιμέρους -ηθικών κυρίως- θεμάτων, όπως είναι ο ηθικός και φυσικός ντετερμινισμός, η τελεολογία, η σχέση της γνώσης με την πράξη, ο διχασμός της ψυχής, η αρετή, η κακία και η ακρασία. Η θέση μου είναι ότι ο ιδιότυπος τρόπος με τον οποίο εμφανίζεται η ελευθερία -άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο- στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ανήκει στην ευρύτερη συζήτηση για την ελεύθερη βούληση, παρόλο που το ερώτημα για την ελευθερία της βούλησης χρειάστηκε εδώ να μετατραπεί σε ερώτημα για την ελευθερία της πράξης. Ο Πλάτων έρχεται αντιμέτωπος με ζητήματα που αφορούν την ελευθερία και την ευθύνη, αλλά δεν τα προσεγγίζει ανοιχτά. Ο Αριστοτέλης ανοίγει ευθέως τη σχετική συζήτηση, πυρήνας της οποίας είναι, ωστόσο, η έννοια της ευθύνης και όχι της ελευθερίας ή της επιλογής. Νομίζω πως τα συστατικά της σύγχρονης έννοιας της βούλησης βρίσκονται διάσπαρτα στους επιμέρους αριστοτελικούς όρους, χωρίς να μπορούν να συντεθούν σε μια ευρύτερη έννοια.