Η έννοια του πνεύματος στην αρχαία και βυζαντινή φιλοσοφία και ιατρική

Abstract

In this dissertation I attempted to reveal the meaning that the notion of “ pneuma” had in both the philosophical and medical thought, from classical antiquity up to the Byzantine period, in particular up to the 14th century. The initial impetus for this research was my discovery of certain Byzantine texts which referred to the notion of “pneuma” from a philosophical and medical point of view. I undertook the task of inquiring whether the theories expressed by these Byzantine authors represented their own original conceptions, or whether they were to be better understood as essentially reproducing inherited traditions. Accordingly, I considered it necessary to study the beginnings and the development of the notion of “pneuma” in both Greek philosophical and the medical traditions, so as to understand whence the Byzantines might have drawn their own theories, and to what extent they added new elements to previously forged conceptions of this notion.My research is divided into three chapters. The first chapter refers to the outsets of the theory of “pneuma” in the ancient philosophical and medical thought. The second chapter investigates the theory of the “pneuma-vehicle” of the Neoplatonic philosophers. Finally, the third chapter is an analysis of the notion of “pneuma” as developed in the Byzantine times. My methodology led me to study the thinkers involved in chronological order. I either translated or paraphrased all the texts upon which I draw, so that the conclusions be supported directly by solid textual evidence. Finally I deduced the relative conclusions through a scrutinizing comparison of the narrated ideas. The main conclusions of this study might be summarized as follows: In their texts, the Byzantines continued the study and presentation of the “pneuma”-related doctrines, in both the medical and the Neoplatonic philosophical traditions. In the case of medical theory, they attempted a further clarification and elaboration of these doctrines. However, as for the Neoplatonic conception of “pneuma’, in their majority, the Byzantines approached it as an antiquated and essentially unfounded product of fiction or, in the best case, as an element of tradition that could only be of value if reinterpreted from a Christian point of view.

Στη διδακτορική μας διατριβή θέσαμε ως στόχο να καταδείξουμε τη σημασία που έλαβε η έννοια του πνεύματος στη φιλοσοφική και ιατρική σκέψη, από την αρχαιότητα, έως τη βυζαντινή περίοδο, συγκεκριμένα έως τον 14ο αιώνα. Κίνητρα της μελέτης μας υπήρξαν κάποια βυζαντινά κείμενα που είχαμε παρατηρήσει ότι αναφέρονται στην έννοια του πνεύματος τόσο από φιλοσοφική, όσο και από ιατρική σκοπιά. Αναλάβαμε να ερευνήσουμε κατά πόσον αυτά που αναφέρονται από τους Βυζαντινούς συγγραφείς ήταν πρωτότυπες συλλήψεις τους, και κατά πόσον βασίζονταν σε προγενέστερες παραδόσεις. Για το λόγο αυτό κρίναμε αναγκαίο να ερευνήσουμε τις απαρχές και την κατοπινή εξέλιξη της έννοιας του πνεύματος τόσο στην ιατρική όσο και στη φιλοσοφική σκέψη έτσι ώστε να μπορέσουμε να κατανοήσουμε από πού άντλησαν οι Βυζαντινοί τις σχετικές με το πνεύμα θεωρίες τους και κατά πόσον οι ίδιοι προσέθεσαν κάτι νέο στη σύλληψη της έννοιας αυτής. Η μελέτη μας χωρίζεται σε τρία κεφάλαια. Το πρώτο αναφέρεται στις απαρχές της θεωρίας του πνεύματος στην αρχαία φιλοσοφική και ιατρική σκέψη. Το δεύτερο καταπιάνεται με τη θεωρία τη σχετική με το «όχημα –πνεύμα» κατά τους Νεοπλατωνικούς φιλόσοφους. Τέλος στο τρίτο και κυρίως μέρος της μελέτης μας γίνεται προσπάθεια να αναλυθεί η έννοια όπως συναντάται στους Βυζαντινούς χρόνους, και να ερμηνευθεί η σημασία που της απέδωσε η Βυζαντινή διανόηση. Σχετικά με τη μεθοδολογία την οποία χρησιμοποιήσαμε αναφέρουμε τα εξής: Ακολουθήσαμε κατά κύριο λόγο χρονολογική διαδοχή των στοχαστών με τους οποίους ασχοληθήκαμε, προκειμένου να υπάρχει μία λογική ροή των γεγονότων της μελέτης. Τα αποσπάσματα των πηγών που επικαλεστήκαμε, στις περισσότερες περιπτώσεις είτε τα μεταφράσαμε, είτε τα παραφράσαμε, έτσι ώστε να είναι όσο το δυνατόν περισσότερο επιστημονικά εμπεριστατωμένη η έρευνά μας. Τέλος προσπαθήσαμε να κάνουμε σύγκριση ιδεών καθ’ όλη τη διάρκεια της μελέτης μας, προκειμένου να εξάγουμε τα σχετικά συμπεράσματα. Το γενικό συμπέρασμα της έρευνάς μας ήταν το εξής: Οι Βυζαντινοί εξακολούθησαν να διαβάζουν και να παρουσιάζουν στο έργο τους τα αρχαία δόγματα τα σχετικά με το πνεύμα, τόσο της ιατρικής, όσο και της νεοπλατωνικής παράδοσης. Όμως στην περίπτωση της ιατρικής, οι Βυζαντινοί επιχείρησαν την περαιτέρω διασαφήνιση και επεξεργασία τους. Αντίθετα όσον αφορά τη νεοπλατωνική αντίληψη τη σχετική με το πνεύμα, στην πλειονότητά τους οι Βυζαντινοί την προσέγγισαν ως μία παλαιότερη και κατά βάθος άτοπη μυθοπλασία, είτε, στην καλύτερη περίπτωση, ως μία παράδοση που υπό το πρίσμα του Χριστιανισμού, έπρεπε να ερμηνευτεί, σε κάποιες πτυχές της, υπό ορθόδοξους όρους.